کتب

1 – بی‌نا، (بی‌تا)، نهج البلاغه، حکمت 60.

2 – فاضلی – علی، (1382)، مصرف و سبک زندگی، قم: انتشارات صبح صادق.

3 – گیدنز – آنتونی، ( 2006)، پیامدهای مدرنیته، ترجمه: محسن ثلاثه، تهران: نشر مرکز.

مقالات

1 – حسین زاده – علی، «اعتدال مهمترین مولفه سبک زندگی دینی»، 27/09/1392.www. Igna.ir     

2 – حسین زاده خراسانی – احمد، «اقتصاد و اعتدال»، 11/05/1394.www. Shafaghna.com            

3 – حسین زاده فرحی – محمد، «سبک زندگی اسلامی – ایرانی به مثابه الگوی اعتدال در زندگی»، 20/06/1394.www.Harfetaze.ir    

4 – صالح – محسن، «واکاری اعتدال»، 30/04/1392.www.Neshatnews.com        

5 – قنبری – حشمت اله، «مفهوم اعتدال و جایگاه آن در منطق قرآن و اهل بیت»، 20/05/1393.www.Aghigh.ir     

6 – غریبی – صفر، «مفهوم اعتدال در قرآن»، 18/04/1392.

7 – منصوری – خلیل، «اصول و قواعد اعتدال در اسلام»، 20/06/1393.www.Zemanta.com     

مقدمه

 مهمترین مولفه‌ی سبک زندگی دینی و تمدن اسلامی اعتدال است و قرآن و معارف اهل بیت همه مردم را به اعتدال و میانه‌روی در همه امور فراخوانده‌اند. پس با نگاهی عمیق به آیات قرآن در می‌یابیم که خداوند به هر شکلی مردم و امت و جامعه را به اعتدال دعوت می‌کند؛ اعتدال در همه امور زندگی است پس سبک زندگی و اخلاق امت هم اعتدالی و معتدلی خواهد بود.

جامعه ایران یک جامعه در حال توسعه است و به اقتضای در حال توسعه بودن، به نوعی از ساختارها و پیوندهای گذشته خود متفاوت شده و قرار و سکون خود را در ساختارها و پیوندهای جدید جستجو می‌کند. بالطبع این جدا گشتگی در نحوه‌ی زندگی و رفتار افراد این جامعه اثر گذاشته و تغییرات بنیادین در سبک و نوع زندگی آنها خواهد داشت. بنابراین فهم درست و عمیق این تغییرات و آسیب‌شناسی سبک زندگی کنونی ایران، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. این مقاله با اهتمام به موضوع شیوه اعتدال به عنوان یکی از مهمترین مولفه‌ی سبک زندگی دینی می‌پردازد.

 بررسی مفهوم سبک زندگی

 سبک زندگی را می‌توان به مجموعه‌ای کم و بیش جامع از عملکردها تعبیر کرد که فرد آنها را به کار می‌گیرد. چون نه تنها نیازهای جاری او را بر می‌آورند بلکه روایت خاصی را هم که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است، در برابر دیگران متجسم می‌سازد. سبک زندگی روش الگومند مصرف، درک و ارزش‌گذاری محصولات فرهنگی مادی است که استقرار معیارهای هویتی را در چارچوب زمان و مکان ممکن می‌سازد. از امیر المومنین (ع) روایت شده است که بهترین کارها اعتدال امید و بیم است. مفهوم سبک در زبان فارسی در برابر لفظ استایل انگلیسی قرار داد. محمد فاضلی درباره تعریف سبک زندگی می‌نویسد: با توجه به تعاریف موجود از سبک زندگی ما می‌توانیم دو دسته تعریف را در این خصوص از هم تفکیک کنیم:

دسته اول: تعاریفی هستند که سبک زندگی را از جنس رفتار می‌دانند و نگرش‌ها و باورها را در آن دخیل نمی‌دانند.

دسته دوم: آنهایی هستند که ارزش‌ها و نگرش‌ها را بخش مهمی از سبک زندگی می‌دانند که وجوه روانشناسانه این تعاریف غالب است. 

سبک زندگی عبارت است از طیف رفتاری که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است و عرصه‌هایی از زندگی را تحت پوشش دارد و در میان گروهی از افراد جامعه قابل مشاهده است و الزاماً برای همگان قابل تشخیص نیست. اگر چه محقق اجتماعی میان آن و بقیه طیف رفتارهای افراد جامعه تمایز قایل می‌شود.

اما اعتدال واژه آشنا و اصطلاحی کلیدی در متون اخلاقی گذشتگان است. انسان در میان دو قطب افراط و تفریط در رفتار و سلوک نفسانی، در صورتی به الگوی صحیح روحی و رفتاری دست می‌یابد که اعتدال پیشه کند. حکماً اساس اخلاق را در اعتدال در خوبی‌ها و صفات می‌دانند و برای نجات و رستگاری انسان و رساندن او به سعادت، راه اعتدال را توصیه می‌کند.

قلمرو اعتدال و مصادیق آن 

اگر بخواهیم قلمرو اعتدال را بررسی نمائیم شاید از حوصله پژوهش حاضر خارج باشد ولی در اینجا به چند مورد از قلمرو آن که شامل قلمرو فردی، در سیاست خارجی و داخلی، در جناح‌های سیاسی و اعتدال قضایی هست خواهیم پرداخت.

اعتدال فردی: مانند اعتدال در بحث عبادت، اعتدال در سخن گفتن، در راه رفتن، در خشم و غضب که باید از حد اعتدال خارج نشویم، اعتدال در انفاق، در مسائل جنسی و ... می‌باشد.

اعتدال در سیاست داخلی و خارجی: در سیاست داخلی باید شخص معتدل از نظرات کارشناسان و دیدگاههای مختلف استفاده کند. فرد معتدل فرد جامعه‌گرا و جمع‌گراست و ضمن اینکه بر دیدگاههای خود پای می‌فشارد. نگاهی نیز به باورهای دیگران دارد. اعتدال با مفهوم عزت‌طلبی رابطه دارد. اعتدال به معنای تسلیم شدن در برابر دشمن نیست بلکه اعتدال به معنای استفاده از روشهای عقلانی و میانه برای رسیدن به عزت نفس است. در سیاست خارجی هم بر اساس اخلاق و احترام دو سویه مسائل بین‌المللی را تعریف کند و به ناسزاگویی و دشنام به کشورها و ملل دیگر نپردازد و احترام متقابل را رعایت کند. 

اعتدال در قلمرو سیاست خارجی موفق به منظور تأمین منافع ملی، معنی و مفهومی بسیار حساس‌تر و ظریف‌تر از قلمرو سیاست داخلی دارد و لو اینکه ایجاد بستر داخلی متعادل و مستعد، در توفیق اعتدال‌گرایی بیرونی، بسیار مهم و اساسی است. از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57 تا به امروز، گفتمان‌های مختلفی در سیاست خارجی تجربه شده است و مسئله انکارناپذیر، نقش تعیین‌کننده روسای جمهور در تدوین و تعریف گفتمان سیاست خارجی کشور است. به طور کلی اعتدال به معنای نفی افراط و تفریط و پرهیز از این دو حد است. در سیاست نیز اعتدال معمولاً به صورت سلبی تعریف و تلقی می‌شود؛ یعنی در سیاست خارجی نیز اعتدال به معنای نفی و پرهیز از گفتمان‌های افراطی و تفریطی جریان پیدا خواهد کرد. شناخت دقیق گفتمان اعتدال در سیاست خارجی در سایه شناخت و تبیین شاخص‌ها و عناصر قوام بخش آن ممکن است. دو نقطه کانونی و ثقل گفتمان اعتدال، تعادل و توازن است؛ یعنی شناخت، توازن و تعادل بین آرمان‌گرایی و واقعگرایی می‌باشد.

جمهوری اسلامی ایران یک نظام سیاسی با هویت اسلامی و انقلابی است و در عرصه‌ی سیاست خارجی نیز آرمانهای انسانی، انقلابی و اسلامی از شاخصه‌های اصلی این نظام است. در عین حال نظام جمهوری اسلامی در سایه تعلیم قرآن و سنت پیامبر (ص) از گفتمان واقع بینانه نیز حمایت جدی می‌کند. لذا کارگزار و سیاستمدار مسلمان آرمانهای انسانی و اسلامی را با توجه به واقعیت‌ها و هست‌ها و نیست‌ها پیگیری و تأمین می‌کند.

اعتدال در سیاست خارجی یعنی تعادل و توازن برقرار کردن میان این اهداف، به طوری که تعقیب هر کدام از آنها به معنای نادیده گرفتن هدف دیگر نباشد. اگر اینگونه نباشد، سیاست خارجی از محور تعادل و توازن خارج شده است. بی تردید در سیاست خارجی، تأمین توأمان منافع ملی و مصالح اسلامی یک اصل مبنایی است و هیچ تعارضی هم میان این دو وجود ندارد. البته ممکن است گاهی در میدان عمل میان این دو دسته از منافع و مصالح، تراحم پیش بیاید. وظیفه کارگزاران سیاست خارجی، رفع این تزاحم و حفظ توازن و تعادل بین مصالح اسلامی و منافع ملی است. مسئولان و کارگزاران سیاست خارجی باید از هر دو ابزار دیپلماسی و قدرت سخت‌افزاری و نظامی کشور استفاده کنند و از این عوامل ثبات و اقتدار در جهت سیاست خارجی بهره ببرند. نظام جمهوری اسلامی یک نظام مسئولیت پذیر است که در عمر سی و چند ساله خود در عرصه‌ی منطقه‌ای و بین‌المللی نقش‌آفرینی و به تکالیف و مسئولیت‌های خود عمل کرده و مانند همه کشورهای دنیا، می‌بایست از حقوقی متناسب با ارزشها و اندازه‌های خود برخوردار باشد. لذا درگفتمان بر پایه اعتدال، حقوق و تکالیف کشور به صورت متوازن و متناسب می‌بایست تعقیب و محقق شود.

اعتدال و جناح‌های سیاسی: مقام رهبری در اینباره فرمودند: بعضی از افراد و جناح‌های گوناگون گفته‌اند که دشمن اصلی، جناح مقابل است این تأسف‌بار است. این یعنی نگاه افراطی در جریانهای سیاسی. دو جناح دو بال پرنده هستند که اگر هر دو بال یک پرنده خوب حرکت کند پرنده خوب حرکت می‌کند. بنابراین جناح‌ها نباید جناح مقابل را دشمن فرض کند. نگاه اعتدال یعنی جناح مقابل را یک فرصت برای خود تلقی کند و رقیب به عنوان رفیق باشد نه دشمن.

اعتدال قضایی: در مسیر اجرای عدالت هم باید اعتدال مورد توجه قرار گیرد. یعنی در اجرای عدالت از روشهای افراطی و تفریطی استفاده نشود. اصولاً اجرای عدالت نیازمند روحیه‌ی اعتدال‌آمیز است و خارج شدن از مسیر اعتدال ما را از مسیر عدالت نیز خارج خواهد نمود به تعبیر بهتر عدالت نباید قربانی عدالت شود.

شاخصه میانه‌روی و اعتدال

اگر بخواهیم مهمترین مولفه‌های اعتدال را در همه ابعاد و موضوعات بررسی کنیم. شاید بیرون از حوصله این مطلب باشد ولی در اینجا به مهمترین آنها اشاره می‌شود.

اعتدال در حوزه عقاید: در حوزه عقاید، توحید مهمترین شاخص در اعتدال شخص است. از همین رو کفر و شرک به عنوان خروج از عدالت و اعتدال و اسراف معرفی شده است. خداوند در آیه 108 سوره بقره، کفر را سبب خروج از راه معقول یعنی همان اسلام توحیدی می‌داند و شرک مسیحیان را موجب خروج مسیحیان از حد اعتدال معرفی می‌کند.

اعتدال در شخصیت: از نظر آموزه‌های قرآنی انسان در شخصیت خود موجودی معتدل است و قوای موجود در انسان به گونه‌ای است که او را در حالت طبیعی و فطری‌اش در اعتدال نگه می‌دارد. در این میان عقل به عنوان مدیری که توانایی برقراری این اعتدال را دارد نقش مهم و ارزنده‌ای ایفا می‌کند. پس انسان معتدل و متعادل از نظر شخصیت کسی است که بتواند عاقلانه و خردمندانه زندگی کند و میان قوای نفسانی گوناگون بر اساس مدیریت و تدبیر عقل، اعتدال را مراعات کند.

اعتدال در رفتار اجتماعی–سیاسی: خداوند به صراحت در آیه 19 سوره لقمان لزوم رعایت میانه‌روی در رفتارها و مناسبات اجتماعی را مورد تأکید قرار می‌دهد.

اعتدال شاخصه مهم سبک زندگی اسلامی

امروزه سبک زندگی به مفاهیم، امور و اشیایی نسبت داده می‌شود که مرتبط به امور ذوقی، سلیقه‌ای و تمایلات انسان‌ها است و باید بین این مفهوم و فرهنگ تمایز قائل شد. به عبارت بهتر، یک لایه از زندگی و فرهنگ که با انتخابها و ترجیح افراد پیوند دارد و به دلیل وجود یک نوع پیوند میان مجموعه‌ای انتخابها سبک و الگوی خاص پیدا می‌کند، سبک زندگی نامیده می‌شود. عنصر اصلی سبک اسلامی رعایت اعتدال در عرصه‌های مختلف زندگی است و پرهیز از افراط و تفریط مهمترین راهکار مقابله در برابر مشکلات است.

اسلام مجموعه‌ای از آموزه‌های وحیانی الهی است که مسیر کمال‌یابی و سعادتمندی انسان را تبیین می‌کند. آموزه‌های معرفتی و دستوری اسلام ضمن ایجاد معرفت و شناخت کامل و جامع از هستی، راههای رسیدن به کمال مطلق را نشان می‌دهد؛ زیرا با شناخت کامل و جامع از هستی و حقایق آن است که می‌توان فلسفه راستین و درستی نسبت به هستی داشت و پس آن را در چارچوب سبک زندگی خود تعیین کرد.

به سخن دیگر، سبک زندگی هر کسی بیانگر فلسفه‌ی زندگی اوست. هر کسی چنان زندگی می‌کند که هستی و از جمله زندگی دنیوی را برای خود تفسیر کرده است. شاید همچنین می‌توان گفت که سبک زندگی تأویل فلسفه‌ی زندگی هر انسانی است. اگر آنچنان که خداوند در آیه 143 سوره بقره در توصیف امت اسلام بیان کرده و سبک زندگی آنان را وسطیت و میانه روی و اعتدال عنوان نموده، می‌توان گفت که فلسفه زندگی امت اسلام بر مدار میانه‌روی است.

میانه‌روی یا به تعبیر قرآن وسط بودن، به این معناست که امت از هر گونه افراط و تفریط در سبک زندگی خود به دور است. پس می‌بایست تصویری که مسلمان از جهان دارد، تصویری مبتنی بر اعتدال باشد که بیان کننده وسطیت به دور از افراط و تفریط است. اسلام هر گونه افراط و تفریط را به شدت منع می‌کند، زیرا هر گونه رفتاری به دور از اعتدال به معنای خروج از طبیعت سالم و فطرت است. خداوند انسان را بر حالت استوا و اعتدال آفریده و نفس او را به گونه‌ای خلق کرده که در زندگی  گرایش به اعتدال داشته باشد.

از جمله مهمترین قواعد اسلامی در رفتار اجتماعی آن است که انسان مسلمان می‌بایست به دور از هر گونه رفتار افراطی و تفریطی در جامعه باشد. پس در مشی و سبک زندگی خود رفتاری را در پیش می‌گیرد که مبتنی بر اعتدال است.

نتیجه گیری

اصل اعتدال از جمله مهمترین اصول اسلامی است که در قرآن کریم عنایت زیادی به آن شده است. با اندک توجهی در زندگی الهی و مقدس رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار به زیبایی می‌توان این اصل را مشاهده کرد. آنان در هیچ امری از اعتدال خارج نشدند. خداوند نیز در قرآن، امت اسلام را به امت وسط ستوده است. این بدان معناست که میانه‌روی در زندگی اسلامی یکی از شاخصه‌های اساسی است و امت اسلام به میانه‌روی شناخته می‌شود. پس باید گفت که آموزه‌های اسلامی بر مدار و محور اعتدال و میانه‌روی سامان یافته است؛ زیرا اگر اسلام دارای عناصر افراطی و تفریطی بود، امکان نداشت تا امتی ایجاد کند که سبک زندگی او بر مدار میانه‌روی و اعتدال باشد. اصل اعتدال از جمله مهمترین اصول سبک اسلامی است که در قرآن کریم به آن توجه زیادی شده است. از جمله مهمترین قواعد اسلامی در رفتار اجتماعی آن است که انسان مسلمان می‌بایست به دور از هر گونه رفتار افراطی و تفریطی در جامعه باشد. پس در مشی و سبک زندگی خود رفتاری را در پیش می‌گیرد که مبتنی بر اعتدال است.