فارسی:
1- بعيدی¬نژاد، حميد (1394)، گام به گام با برجام از آغاز تا فرجام، چ1، تهران: نشر مخاطب.
2- بی¬نا (1394)، پایگاه اینترنتی وزارت امور خارجه.
3- بی¬نا (1395)، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و قطعنامه 2231 شورای امنيت، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش¬های حقوقی شهر دانش.
4- بی¬نا (1394)، روزنامه اطلاعات.
5- بی¬نا (1394)، سخنرانی مقام معظم رهبری.
6- بی¬نا، سند برجام.
7- بی¬نا، قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد.
8- بی¬نا، کنوانسیون 1969 وین درخصوص حقوق معاهدات.
9- پورسعید، علی (1395)، پرونده هسته‌ای ایران، مترجم: افسانه احدی، تهران: موسسه ابرار معاصر.
10- خسروی، رضا (1397)، روزنامه دنیای اقتصاد.
11- دلخوش، علیرضا (1396)، «برجام و پسابرجام از دیدگاه حقوق بین‌الملل»، فصلنامه سیاست خارجی، ش1.
12- ضیائی بیگدلی، محمدرضا (1390)، حقوق بین‌الملل عمومی، تهران: انتشارات کتابخانه گنج دانش.
13- غمامی، مهدی و نصراللهی، علیرضا (1389)، «تحلیل حقوقی ماهیت و اعتبار برنامه اقدام مشترک با تأکید بر اصل حاکمیت قانون اساسی»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، س3، ش8.
14- فتاحی زهرقندی، علی و بهادری جهرمی، علی (1394)، «بررسی ابعاد حقوقی برجام در نظام جمهوری اسلامی ایران»، مجله پژوهشکده شوراي نگهبان، ش122.
15- ملاکریمی، احمد (1396)، «ماهیت برجام از منظر حقوق بین‌الملل»، فصلنامه مطالعات حقوقی، ش47.

لاتین:
16- Nader Marandi & Mohammad Mehdi Hooshmand (2016). "JCPOA; A Dialectical Paradigm of Treaty and other International Instruments", Journal of Politics and Law, Vol.9.
17- https:/www.whitehouse.gov/ at 1 Feb 2020.

مقدمه
به توافق¬هایی که بین کشورها و سازمان¬های بین‌المللی و همچنین بین دولت¬ها و سازمان¬های غیردولتی، دولت¬ها و اشخاص خصوصی خارجی انجام می¬گیرد توافق بین‌المللی گفته می‌شود (ضیائی بیگدلی، 1390). براساس این تعریف، معاهده باید طبق مقررات بین‌الملل منعقد شود و نتایج حقوقی خاصی داشته باشد. برجام که یک توافق بین‌المللی محسوب می‌شود به معنای توافق در مورد برنامه هسته‌ای ایران است که در14 ژانویه سال 2015 میان ایران و کشورهای آمریکا، روسیه، آلمان، انگلیس، فرانسه و چین در شهر وین منعقد شد. این مذاکرات در ماه نوامبر سال 2013 با عنوان "توافق موقت ژنو" آغاز شد. پس از این توافق مذاکرات به مدت 20 ماه در این خصوص ادامه یافت و در 20 آوریل 2015 طرفین به "تفاهم لوزان" دست یافتند. براساس این توافق ایران متعهد شد ذخایر غنی¬سازی متوسط خود را پاکسازی و ذخیره اورانیوم با غنای کم را تا 98 درصد قطع و تعداد سانترفیوژهای خود را به مدت حداقل 15 سال به میزان دو سوم کاهش دهد و غنی¬سازی اورانیوم بیش از 3.67 درصد را متوقف کرده و تاسیسات غنی¬سازی جدید و راکتور آب سنگین نداشته باشد. علاوه بر این محدودیت¬ها، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بررسی و نظارت بر اجرای این تعهدات به تاسیسات هسته‌ای ایران نظارت کند. طرف¬های مقابل متعهد شدند در ازای اجرای تمامی این تعهدات، تحریم¬های شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا و آمریکا را بر علیه ایران متوقف کنند.
در 20 جولای 2015 شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه 3221 را منعقد کرد و از کشورهای امضا کننده خواست تا به تعهدات خود عمل کنند. با وجود تعهد هر دو طرف به پایبند بودن به متن برجام طرفین اروپائی و آمریکائی از همان ابتدا اقداماتی را انجام دادند که با اجرای تعهدات بین‌المللی برجام متناقض بود "تمدید 10 ساله قانون تحریم¬های ضد ایرانی و فسخ یکطرفه برجام توسط آمریکا"، نمونه¬ای از این اقدامات است (دلخوش، 1396).
سوالی که بلافاصله پس از رونمایی از برجام در عرصه بین‌المللی و به ویژه ایران مطرح شد، ویژگی حقوقی برجام از منظر حقوق معاهدات بین‌المللی بود. سوال از این جهت مهم بود که آیا الزامی شدن اجرای برجام نیازمند چکش تصویب مجلس شورای اسلامی ایران خواهد بود و آیا اساسا این سند یک معاهده بین‌المللی (آنگونه که در ادبیات حقوق معاهدات بین‌المللی مطرح است) می¬باشد. به بیان دیگر، آیا برجام یک "معاهده بین‌المللی" است و یا یک "توافق سیاسی"؟ (Marandi & Hooshmand, 2016).
هدف پژوهش حاضر بررسی ماهیت حقوقی برجام از دیدگاه حقوق بین‌الملل است. در این خصوص به برجام و مسئولیت¬های بین‌المللی طرف¬های متعهد و بررسی شیوه اجرای کنونی آن از سوی طرفین پرداخته می‌شود.

1- معاهده بین‌المللی
در عرصه بین‌الملل توافق¬های فراوانی میان تابعان حقوق بین‌الملل کشورها یا سازمان¬های بین‌المللی و غیرتابعان مانند توافق میان دولت‌ها با نهادهای غیردولتی، دولت‌ها با اشخاص خصوصی خارجی و غیر آن منعقد می¬گردد، که از تمامی آنها به توافق بین‌المللی تعبیر می‌شود. موافقتنامه¬های حقوقی بین‌المللی یا معاهدات بین‌المللی نیز که بعنوان یکی از مهمترین منابع حقوق بین‌الملل به شمار می¬آیند از منظر عرف بین‌المللی هرگونه توافقی هستند که میان تابعان حقوق بین‌الملل و به منظور ایجاد آثار حقوقی معین طبق قواعد حقوق بین‌الملل منعقد می¬گردد (ضیایی بیگدلی، 1390: 90).
ماده دو کنوانسیون 1969 وین  درخصوص تعریف یک توافق حقوق معاهدات بین‌المللی بیان می¬دارد: «معاهده عبارت است از یک توافق بین‌المللی که بین کشورها به صورت کتبی منعقد شده و مشمول حقوق بین‌الملل باشد، صرف¬نظر از عنوان خاص آن و اعم از اینکه در سندی واحد یا در دو یا چند سند مرتبط به هم منعکس شده باشد». مهمترین معیار به منظور تشخیص حقوقی یا نزاکتی بودن یک توافق، توجه به مفاد توافق، نهادهای ناظر و آثار و نتایج حقوقی مترتب بر آن و قواعد در نظر گرفته شده برای ضمانت اجرای توافق، می¬باشد که طرفین مبتنی بر آن توافق نموده¬اند و یا در متن موافقتنامه به آن تصریح کرده¬اند (فتاحی زهرقندی و بهادری، 1394: 5).

2- قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد
براساس منشور ملل متحد وظیفه تصمیم¬گیری درخصوص موضوعات مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی برعهده شورای امنیت می¬باشد. شورای امنیت سازمان ملل متحد از دو طریق به وظیفه خود عمل می¬نماید: اول از طریق مداخله مسالمت¬آمیز در حل اختلاف¬هایی که احتمال ایجاد مخاطره در صلح و امنیت بین‌المللی دارد. در این صورت هنگامی که طرف¬های اختلاف نتوانند اختلافات خود را به موجب ماده 34 منشور ملل متحد  حل¬وفصل نمایند، شورای امنیت می¬تواند به منظور انجام وظیفه خود در حفظ صلح و امنیت جهانی به موضوع ورود نماید و در صورتی که شورا اطمینان یابد که در اثر ادامه اختلاف امکان مخاطره در صلح و امنیت جهانی وجود دارد، می¬تواند شیوه¬های مناسب حل¬وفصل منازعه را توصیه نماید. این قسم از تصمیمات شورا دارای الزام حقوقی نبوده و بیشتر موجب ایجاد فشارهای سیاسی می¬گردد.
 دوم در صورتی که توصیه¬های شورای امنیت درخصوص حل¬وفصل منازعات با شکست مواجه گردد و یا در صورت احراز هرگونه تهدید علیه صلح، نقض صلح یا عمل تجاوز، این نهاد می¬تواند روش مداخله قهرآمیز را در پیش بگیرد. در این صورت شورای امنیت می¬تواند تصمیم¬های الزام¬آوری را اتخاذ نماید؛ چراکه برمبنای ماده 25 منشور ملل متحد  همه کشورها با اجرایی نمودن تصمیمات شورای امنیت موافقت کرده¬اند و ملزم به پذیرش آراء و تصمیمات آن هستند. در نتیجه به مجموعه تصمیمات اتخاذ شده به وسیله شورای امنیت سازمان ملل که مبتنی بر منشور ملل متحد به منظور حفظ صلح و امنیت بین‌المللی توصیه یا الزام به اجرای امور خاص می¬نماید، قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل  اطلاق می¬گردد.

3- اثر حقوقی و اجرای سند برجام
برای اینکه برجام، معاهده تلقی شود، باید ویژگی¬های آن (تعریف ماده ۲ کنوانسیون حقوق معاهدات ۱۹۶۹وین) را دارا باشد. با در نظر گرفتن این فرض که قطعنامه¬ای وجود ندارد، به صورت علمی و نظری می¬توان گفت برجام بدون قطعنامه، یک توافق است. طرفین، سلسله تعهداتی را در برابر هم پذیرفته و امتیازاتی را برای هم پیش¬بینی کرده¬اند. سند مکتوب و بین دولت‌ها هم هست ولی اینکه آیا تحت حاکمیت یا مشمول حقوق بین‌الملل است، جای تردید وجود دارد (ملاکریمی، 1396: 91).
برای اینکه پی ببریم برجام تحت حاکمیت یا مشمول حقوق بین‌الملل است یا نه، باید بپرسیم که آیا طرف¬ها واقعا قصد داشته¬اند در حقوق بین‌الملل برای خودشان الزاماتی ایجاد کنند یا نه. قرائن و شواهد موید این است که چنین قصدی وجود نداشته است. از جمله اینکه هیچ اشاره¬ای به تشریفاتی که در ماده ۱۱ کنوانسیون 1969 وین درخصوص حقوق پیش¬بینی شده، در اینجا وجود ندارد؛ چون برجام را امضا نکرده¬اند که در مجالس قانونگذاری به تصویب برسد. هر چند که بعدا آن را در مجلس تصویب کردند.
به علاوه در متن برجام همواره تعهدات بطورکلی، شفاف کننده، منعطف و در راستای اعتمادسازی بیان شده¬اند و فاقد ترمینولوژی متعارف حقوق معاهداتی هستند و اینکه در اعلام¬نظر نمایندگان دولت‌های مذاکره کننده هیچ قرینه¬ای مبتنی بر وجود قصد ایجاد تعهدات حقوقی از نوع معاهداتی موجود نیست بلکه برعکس عمدتا سخنی از یک برنامه مشترک جهت عادی¬سازی برنامه هسته‌ای ایران است و نه یک چارچوب حقوقی حل¬وفصل یک معضل حقوقی از طریق روش¬های متعارف حقوقی بین‌المللی. با تفاسیر ارائه شده متوجه می¬شویم که برجام یک معاهده نیست و اساسا یک توافق سیاسی است و اگر طرفی نقض تعهد کند، آثارش این نیست که منتهی به یک اختلاف حقوقی شود و یک مرجع حقوقی به آن رسیدگی و حکم صادر کند بلکه ضمانت اجرای آن فقط برگشت به وضعیت گذشته و شرایط سیاسی پیشین است. پس بدون در نظر گرفتن قطعنامه شورای امنیت، برجام ویژگی¬ها و مختصات معاهدات را ندارد.
پس از نهایی شدن سند برجام، نوبت به اجرای آن رسید. اصل مسلم این بود که طرفین اصلی این سند (جمهوری اسلامی ایران و آمریکا) به دلایل تاریخی متعدد نسبت به همدیگر بی¬اعتماد می¬باشند (غمامی و نصرالهی، 1389: 87).
فضای بی¬اعتمادی حاکم بر روابط برجامی جمهوری اسلامی ایران و طرف¬های مقابل، باعث حرکت محتاطانه هر دو طرف بوده و در این خصوص، میزان احتیاط و بی¬اعتمادی طرف ایران نسبت به حرکات طرف غرب، البته بیشتر بود. گام اول در جهت اعتمادسازی نسبی بین اطراف برجام را شورای امنیت سازمان ملل برداشت. شورا با تصویب قعطنامه 2231 تلاش کرد تا ضمن تکرار تعهد به همکاری دولت‌ها درخصوص سند برجام، به نوعی ضمانت اجرای این سند را از منظر اختیارات منشوری شورا افزایش دهد.

4- برجام و مسئولیت‌های بین‌المللی طرفین متعهد
برجام تعهد بین‌المللی است که در آن مسئولیت طرفین مشخص شده است. باتوجه به بخش هجدهم مقدمه و مقررات کلی برجام در می¬یابیم اصل ماهیت برجام تاکید بر تعهد به همکاری است از دیدگاه ایران، عمل به تعهدات برجام فرصتی برای اجرای فعالیت¬های هسته‌ای صلح¬آمیز با هدف ایجاد اعتماد فراهم می¬کند و موجب دستیابی ایران به حقوق  بین‌المللی، رفع تحریم¬ها و فشارهای بین‌المللی و تثبیت حقوق هسته‌ای ایران می‌شود. کشورهای اروپایی و آمریکایی متعهدند تا موارد ذکر شده در برجام را با حسن نیت اجرا نمایند و از انجام اقداماتی مانند انعقاد مقررات و آئین¬نامه¬های تبعیض¬آمیز که موجب جلوگیری از اجرای برجام و جایگزینی تحریم¬های جدید می¬شوند خودداری کنند و با ایران در زمینه¬های ایجاد توسعه اقتصادی و صنعتی همکاری کنند (پژوهشکده حقوقی شهر دانش، 1395).
طبق متن برجام، ایران متعهد شده که از روز اجرای توافق با تصویب مجلس شورای اسلامی به موارد ذکر شده در پروتکل الحاقی عمل کند باتوجه به اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در هشت گزارش پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را تائید کرده است.
 در سال 1395مجلس نمایندگان آمریکا لایحه تمدید آسیا را به تصویب رساند و بلافاصله مجلس سنا قانون 10 ساله تحریم¬های ضد ایرانی را تمدید کرد این قانون مبنای تحریم¬های یکطرفه آمریکا بر علیه ایران محسوب می¬شد. دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در ادامه تلاش¬های خود جهت برنده شدن در انتخابات ریاست جمهوری اعتبار بین‌المللی برجام را زیر سوال برد و با اعمال محدودیت¬هایی که برخلاف تعهدات برجام بود سعی کرد جایگاه برجام را که یک ضمانت¬نامه بین‌المللی محسوب می¬شد را به یک تعهد دوطرفه بین ایران و آمریکا کاهش دهد و این تعهد دوجانبه را فسخ کند. اتحادیه اروپا و کشورهای روسیه، فرانسه و انگلیس و تیم وزارت خارجه آمریکا با این اقدام ترامپ مخالفت کردند و ترامپ مجبور شد از تصمیم خود مبنی بر فسخ یکطرفه قرارداد عقب¬نشینی کند اما مقامات کاخ سفید همچنان به اقدامات مخالف برجام ادامه می¬دهند، در حالیکه ماده یک قطعنامه شورای امنیت برجام را تایید می¬کند و لزوم  اجرای کامل آن را خواستار است، شورا همچنین در ماده دو از دولت¬ها و سازمان¬های بین‌المللی خواسته تا فعالیت¬هایی را انجام دهند که برای حمایت از برجام مناسب است، در ماده بیست وپنج منشور که درخصوص همکاری دولت¬ها با شورای امنیت صادر شده است بر اینکه تاکید دارد که دولت¬های متعهد نمی¬توانند با این ادعا که یکی از طرفین برجام را نقض نموده، برجام را به صورت متقابل نقض نمایند و راهکارهای حل¬وفصل اختلافات برجامی را ارائه کرده است و طبق ماده سی¬وشش برجام در صورتیکه هریک از طرفین ادعایی داشته باشند مراتب به کمیسیون مشترک واگذار می‌شود (دلخوش، 1396).
 طرفین اروپایی و آمریکایی تعهدات خود را در عمل به برجام نقض کرده¬اند و به تحریم¬های خود علیه ایران ادامه داده¬اند، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران معتقد است اینگونه نیست که ایران یکطرفه به تمام تعهدات خود عمل کند و طرف مقابل هرکاری بخواهد انجام دهد، سازمان¬های بین‌المللی الزاما به تعهدات-شان پایبند نیستند وقتی قدرتی نتواند بر سازمان تسلط یابد در نهایت از آن سازمان بیرون می¬آید مانند اقدام آمریکا و اسرائیل در خروج از یونسکو.
باتوجه به تاریخچه فعالیت¬های هسته‌ای ایران در می¬یابیم که ایالت متحده آمریکا اولین کشوری بود که ایران را تشویق به دستیابی به صلاح هسته‌ای کرد و باتوجه به این نکته که درخواست مذاکره از سوی طرفین مقابل انجام گرفته رهبر انقلاب معتقد است هدف ایران دستیابی به غنی¬سازی هسته‌ای برای اهداف صلح¬آمیز است و هدف طرفین مذاکره ریشه¬کنی و از بین بردن صنعت هسته‌ای ایران است (خامنه-ای، 1394). رئیس جمهور ایران معتقد است این دیدگاه که ما باید در برابر جهان مقاومت کنیم یا تسلیم شویم اشتباه است راه¬حل دیگری نیز وجود دارد که آن همکاری سازنده با کشورهای جهان در چهارچوب منافع ملی است.
ظریف، وزیر امور خارجه ایران به دفاع از طرح برجام می¬پردازد به گفته وی، «در این مذاکرات عزت، خودباوری، اقتدار و سربلندی همراه با حکمت مردم و رهبر فرزانه انقلاب به اثبات رسید و مشخص شد که ایران با 6 قدرت بزرگ دنیا مذاکره می¬کند اما باج نمی¬دهد و در شرایط سخت تحریم در برابر فشارها به  مقاومت ادامه دهد و از خطوط اصلی خود خارج نشود». بار دیگر به آمریکا ثابت شد که به گفته مقام رهبری باید تسلیم شدن ایران را در خواب ببیند. در متن برجام ما تمام خواسته¬هایمان را به طرف مقابل تحمیل نکردیم آنها هم نتوانستند خواسته¬هایشان را بر ما تحمیل کنند اگر اینگونه بود برجام دیگر توافق محسوب نمی¬شد بلکه سند تسلیم بود. مهمترین اولویت کشور ایران ایجاد صلح و ثبات در منطقه است و ایران در برابر تهدیدات مشترکی مانند تجاوز خارجی، افراط، تروریسم و فرقه¬گرایی از دوستان و متحدین منطقه¬ای خود حمایت خواهد کرد و بارها اعلام کرده برای حفظ ثبات منطقه و جهان با سایر همسایگان خود برپایه احترام متقابل رفتار می¬کند، ایران در هیچ شرایطی به دنبال صلاح هسته‌ای نیست و نخواهد بود و این موضوع که راه¬های دستیابی ایران به سلاح¬های هسته‌ای بسته شده صرفا برای راضی نگه داشتن منتقدین داخلی و صهیونیست¬ها بیان می‌شود. بررسی تحولات نشان دهنده اینست که اقدامات و سیاست-های دولت¬های ایالت متحده و برخی از متحدین¬شان موجب گسترش ناامنی در منطقه شده است و نتیجه¬ای جزء جنگ، تخریب و افراط در پی نداشته است مقامات آمریکایی نیز به این موضوع واقف هستند اما تلاش می‌کنند که با فرافکنی از این واقعیات فرار کنند. ظریف همچنین معتقد است که ایران با خودباوری و عقلانیت در مذاکرات هسته‌ای نشان داد که از طریق گفتگو و احترام متقابل می¬تواند بحران¬ها را حل کرد. استفاده از زور و تهدید نقض مسلم قواعد بین‌الملل تلقی شده و موجب مسئولیت¬های بین‌المللی می‌شود. دولت¬های قبلی آمریکا فرصت¬های مهمی را از دست داده¬اند اکنون دولت آمریکا می-تواند از این فرصت برای کسب اعتماد مردم ایران که به دلیل دهه¬ها سیاست و اقدامات غلط از بین رفته است استفاده کند. کشور ایران در قطعنامه قدیم شورای امنیت ممنوعیت داشت اما در قطعنامه جدید محدودیت داریم (پایگاه اینترنتی وزارت امور خارجه، 1394).
در قطعنامه قدیم کشورها اجازه نداشتند تا در برنامه هسته‌ای ایران حضور یابند اما در قطعنامه جدید کشورها تشویق شده¬اند که در برنامه هسته‌ای ایران حضور پیدا کنند (روزنامه اطلاعات، 1394).
درخصوص اینکه آیا برجام خصوصیات حقوقی یک تعهد را دارا می¬باشد یا خیر نظریاتی مطرح شده است. باتوجه به حقوق بین‌الملل، اجرای قطعنامه شورای امنیت ضروری است اما هنگامی که حقوق داخلی کشورها با حقوق بین‌الملل در تعارض باشد ترجیح دادن قوانین داخلی بر توافق¬های بین‌المللی برای طرف مذاکره کننده قابل قبول نیست. امضای متن برجام و اجرا شدن آن، بیانگر عملی شدن کامل موارد ذکر شده نیست، عملی شدن برجام تحت تاثیر رویدادها و تحولات داخلی بین‌المللی قرار می¬گیرد و دستاوردهای طرفین مذاکره در زمان اجرای برجام کاهش یا افزایش می¬یابد افزایش دستاوردها نیازمند این است که ایران تغییر و تحولات را ارزیابی و با انتخاب مسیر درست از فرصت¬های بوجود آمده بیشترین بهره را ببرد و ظرفیت¬ها و موقعیت¬های خود را افزایش و هزینه تخلف از اجرای برجام را افزایش دهد برجام بر حوزه¬های سیاسی، اقتصادی، علمی و اجتماعی تاثیر می¬گذارد (پورسعید، 1395: 10). نیکلاس برنز در سال (2015) بر اصل مهار ایران تاکید دارد و معتقد است که آمریکا باید با استفاده از قدرت دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی قدرت ایران را در منطقه مهار کند و تنها راه انجام اینکار فشار بر ایران از طریق مذاکرات است.
صبحت¬های معاون مشاور امنیت ملی اوباما در مصاحبه مطبوعاتی خود در 2 سپتامبر سال 2015 این نکته را تائید می¬کند: "رئیس جمهور تلویحا گفته است آمریکا متعهد به امنیت عربستان و کشورهای خلیج فارس و مقابله با رفتارهای ایران خواهد بود" (www.whitehouse.gov).
ایران معتقد است نقض معاهده و عدم تعهد یکطرف به انجام مسئولیت¬ها موجب نقض و اختتام آن نمی‌شود و توافق بین‌المللی برجام به رغم نقض از سوی یکی از طرفین همچنان پا برجا است (خسروی، 1397).
حقوق بین‌الملل در مورد اجرای مسئولیت¬های بین‌المللی چنین روشی را بکار برده است براساس ماده 1 این قرارداد، نقض اساسی یک معاهده چندجانبه از سوی یکی از طرفین معاهده به طرف دیگر اجازه می-دهد تا به نقض مزبور بعنوان مبنای فسخ یا تعلیق کامل یا بخشی از آن استناد کند.
بنابراین، باتوجه به نقض موارد منعقد در برجام توسط آمریکا، به سایر طرفین این امکان را می¬دهد که در حقوق و تعهدات خود تجدیدنظر کنند یا تعهدات خود را در برابر آمریکا به حالت تعلیق در آورند. عده¬ای بر این باور هستند که به دلیل امضا نشدن سند برجام از سوی طرفین مذاکره، نمی¬توان آن را یک معاهده محسوب کرد در پاسخ به این گروه می¬توان گفت طبق ماده 11 کنوانسیون وین درخصوص حقوق معاهدات، امضا تنها یکی از مواردی است که بیانگر رضایت یکی از طرفین به التزام در قبال یک معاهده انجام می¬گیرد اما موارد دیگر مانند تنفيذ، پذیرش، تصویب، الحاق انجام گرفته که در پیوست شماره پنج قانون اجرایی برنامه اجرایی آورده شده است. باتوجه به گزارش کمیسیون ویژه بررسی برجام در مجلس، برجام را یک توافق سیاسی میان ایران و سایر طرف¬های مذاکره است و دولت باید از دستاوردهای هسته‌ای و سایر زیرساخت¬ها مراقبت کند تا در صورت عدم رعایت موارد از سوی طرف مقابل برای حفظ منافع ملی تصمیمات لازم را صادر کند (متن کمسیون ویژه بررسی مجلس، 1394).
باتوجه به اینکه عبارت داوطلبانه بودن در متن برجام ذکر شده برخی معتقدند مجلس برجام را تصویب نکرده است و این عبارت عاملی برای ساده انگاشتن توافق¬های بین‌المللی است (بعیدی¬نژاد، 1394). در پاسخ به این ادعا می¬توان گفت که داوطلبانه بودن به معنای ارادی و اختیاری بودن است و جزء ویژگی تمام معاهدات محسوب می‌شود و اگر توافقی در صورت تهدید و اجبار انجام گرفته باشد فاقد آثار حقوقی است (بیگدلی، 1390). طبق نظر غمامی و نصراللهی (1393) ذکر عبارت داوطلبانه بودن به معنای عدم وجود مسئولیت حقوقی در صورت عدم اجرای تعهدات است. بنابراین می¬توان گفت که سند برجام تنها یک توافق سیاسی محسوب می‌شود و طرفین در این خصوص مسئولیتی در زمینه حقوق بین‌الملل ندارند.
عده¬ای معتقدند به دلیل اینکه متن برجام توسط هیچ کدام از کشورهای مذاکره کننده غیر از آمریکا به تصویب نرسیده است این دلیلی برای عدم تصویب برجام در مجلس می¬باشد زیرا فقط آمریکا و کشورهای اروپایی مذاکره کننده متعهد شده¬اند که به لزومات خاصی پایبند باشند به عبارت دیگر کشورهای چین، روسیه، فرانسه و انگلیس تعهد نموده¬اند که قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد را تصویب نمایند و کشورهای آلمان، فرانسه و انگلستان تعهد نموده¬اند که بیانیه مربوط به لغو تحریم¬ها بر علیه ایران را تصویب کنند، به بیان واضح¬تر این کشورها تعهدی ندارند که اقدامات خاصی را انجام دهند و هیچ یک از کشورهای طرف مذاکره در نظام حقوق داخلی خود این موضوع را تصویب نکرده¬اند بنابراین این موضوع به دلیل تعهدات ایران در متن مذاکره صحیح نیست (فتاحی زفرقندی، 1394).

5- خوانش جمهوری اسلامی ایران از وضعیت اجرای تعهدات برجام
پس از تایید برجام توسط شورای عالی امنیت ملی، مجلس شورای اسلامی ایران در تاریخ 21/07/1394 قانون "اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام" را به تصویب رسانده و نهایتا با مکاتبه مورخ 29/07/1394 مقام رهبری با رئیس جمهور، برجام از نظر جمهوری اسلامی ایران یک توافق لازم¬الاجرا شناخته شد.
براساس تبصره یک قانون "اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام"، وزیر امور خارجه موظف است روند اجرای توافقنامه را هر سه ماه یکبار به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی گزارش دهد.
«باراک اوباما» با عدم وتوی لایحه تمدید تحریم¬ها علیه ایران موجب شد تا تحریم¬های موصوف به «آیسا» بار دیگر تمدید شود. این لایحه توسط مجلس نمایندگان آمریکا با 419 رای در برار 1 رای مخالف به تصویب رسیده و متعاقب مجلس سنا نیز در یازدهم آذر 1395 با 99 رای مثبت و بدون هیچ رای مخالفی، طرح تمدید 10 ساله قانون تحریم¬های ضد ایرانی را تصویب کرد.
بنابر گزارش دوره¬ای وزارت خارجه ایران، "در جریان مذاکرات برجام، موضوع لغو تمام قوانین تحریمی آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران از جمله آیسا، جزء مباحث اصولی در طول مذاکرات انجام شده میان ایران و آمریکا بود. در متن برجام، تعهد کلی آمریکا مبنی بر خودداری از وضع یا تحمیل مجدد تحریم-هایی که وفق برجام، رفع یا ملغی¬الاثر می¬شوند، در بند 26 درج شد. جمهوری اسلامی ایران تاکید داشته و دارد که این تعهد شامل ممانعت از تمدید آیسا که قانونی با تاریخ انقضا بود نیز می¬گردد."
این اقدام آمریکا که از نظر طرف ایرانی، مغایر با تعهدات برجامی آن کشور بود، موجب شد تا "وزارت امور خارجه ایران بطور رسمی خواستار برگزاری جلسه کمیسیون مشترک برجام برای رسیدگی به بدعهدی آمریکا شد." پیش از تمدید این قانون توسط آمریکا، طرف ایرانی طی مکاتبه رسمی با نماینده عالی اتحادیه اروپا و هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام، عواقب تمدید آیس در آمریکا را "تهدیدی بی-سابقه علیه برجام دانسته و تاکید نمود این قانون در صورت اجرا، آشکارا متن، روح و هدف برجام را نقض می¬کند".
براساس ماد 36 برجام (بخش سازوکارهای حل¬وفصل اختلافات)، در صورت وجود ادعایی از سوی هرکدام از طرف¬های برجام مبنی بر نقض توافقات اعضا، مراتب به کمیسیون مشترک (موضوع پیوست چهارم برجام) ارجاع خواهد گردید. آنچه که در ماده 36 برجام درخصوص روند اجرایی ادعاهای نقض برجام پیش¬بینی شده است، شامل یک ضرب¬الاجل 15 روزه برای رسیدگی در کمیسیون و در صورت عدم فیصله اختلاف، ارجاع مجدد موضوع به وزرای خارجه طرف¬های برجام (با یک ضرب¬الاجل دیگر 15 روزه) و برای سومین بار در صورت عدم جمع¬بندی وزرای امور خارجه (و یا همزمان با بررسی آنها)، رسیدگی توسط هیات مشورتی (شامل یک نماینده از سوی دو طرف اختلاف و یک نماینده مستقل) انجام شده و چنانچه نظریه غیرالزام¬آور این هیات نیز که می¬بایست تا 15 روز اعلام گردد، مسموع قرار نگرفت، کمیسیون مشترک مجدداً ظرف 5 روز نظر هیات مشورتی را بررسی نمود و چناچه اختلاف کماکان باقی بود و طرف شاکی مدعی باشد که اقدام طرف مقابل، مصداق "عدم پایبندی اساسی" می¬باشد، آنگاه مراتب به شورای امنیت گزارش خواهد شد.
ماده 37 برجام نیز ضرب¬الاجل 30 روزه برای اتخاذ تصمیم از طرف شورای امنیت قائل شده است.
بدین ترتیب از لحظه بروز یک اختلاف و ادعای نقض اساسی برجام تا تصمیم¬گیری در شورای امنیت، مراحل چندگانه¬ای با حداقل زمان هشتاد روز (در صورت عدم تمدید ضرب¬الاجل¬های ذکر شد در مواد 36 و 37) پیش¬بینی شده است. موارد فوق¬الذکر در بخش "سازوکارهای حل¬وفصل اختلافات" برجام (مواد 36 و 37)، در مواد 10 الی 15 قطعنامه 2231 نیز به تفصیل مورد تاکید و تکرار قرار گرفته است.

6- مرجع حل اختلاف برجام
پس از توافق برجام مقرر شد در قبال اجرای تمامی تعهدات توسط جمهوری اسلامی ایران کلیه تحریم¬های وضع شده توسط شورای امنیت، اتحادیه اروپا و آمریکا لغو شود که به تبع این توافق قطعنامه «2231» توسط شوراي امنيت سازمان ملل صادر و مضاف بر وجاهت بین‌المللي، جنبه¬ای الزام¬آور نیز به آن داد. حال این سوال مطرح است که چنانچه در مسیر اجرای برجام هریک از طرفین توافق، تخلف و تخطی از تعهدات خود نمودند جهت رفع اختلاف چه سازوکاری تعبیه شده است؟ در پاسخ می¬توان گفت وفق مفاد برجام چهار مرجع بعنوان نهادهای حل اختلاف پیش¬بینی شده است که این نهادها عبارتند از: شورای امنیت، کمیسیون مشترک ، کارگروه حل اختلاف رفع تحریم¬ها و هیات وزیران طرفین برجام که زیرنظر مرجعی به نام کمیسیون مشترک بعنوان مهمترین داور با کارکردهای متنوع فعالیت می‌کنند. ضمیمه چهارم برجام به معرفی کمیسیون مشترک و تشریح وظایف این مرجع پرداخته است باتوجه به بررسی متن برجام و ضمائم آن می¬توان چهار نقش و مجموعا کارکرد مختلف برای این کمیسیون تعریف کرد. داوری اختلافات، نظارت استصوابي بر برخی اقدامات مربوط به ایران، نظارت استطلاعی و در نهایت برخی حمایت¬ها از ایران، چهار کارکرد متنوع این مرجع است.

نتیجه‌گیری
باتوجه به موضوع برجام و اقدامات ایران و آمریکا در می¬یابیم که برجام براساس حقوق بین‌الملل منعقد شده است و بند 6 برجام بر این نکته اشاره دارد منحصرا مربوط به فعالیت¬های هسته‌ای ایران است و حقوق طرفین مذاکره در مسائل خارج از موضوعات هسته‌ای جایگاهی در برجام ندارد و باتوجه به اینکه برجام یک توافق سیاسی محسوب می‌شود طرفین مذاکره نمی¬توانند با این ادعا که یکی از طرفین موارد مذکور در برجام را نقض نموده، اقدام به نقض متقابل نمایند و در صورت وجود چنین مواردی به کمیسیون مشترک برجام رجوع کنند. باتوجه به اینکه در ماده یک قطعنامه شورای امنیت به لازم¬الاجرا بودن موارد ذکر شده در متن برجام و عمل به تعهدات طرفین مذکور تاکید دارد اقدامات دولت آمریکا در فسخ یکطرفه برجام و اعمال تحریم¬های ضد ایرانی جدید نه تنها بیانگر تخلف این کشور در عمل به تهدات برجامی می¬باشد بلکه بیانگر این است که آمریکا ماده یک و دو قطعنامه 2231 شورای امنیت را که از دولت¬ها می¬خواهد به تعهدات¬شان عمل کنند و اقدامات متناسب با برجام را اتخاذ نمایند، نقض نموده است.
باتوجه به موارد مذکور، موانع و مشکلات بسیاری برای اجرای برجام از سوی طرفین مقابل مخصوصا دولت آمریکا وجود دارد آنها می¬کوشند تا در زمینه¬های مختلف رابطه ایران با سایر قدرت¬های جهانی تحریم کنند و ایران را در وضع دشوار و اسفناکی قرار دهند بنابراین دستگاه¬های اجرایی باید بکوشند تا در مقابل این اقدامات مقاومت نمایند.