فارسی:
1- آرمایی، نیل (1387)، «پهباد جنگی: فناوری و جنگ در عصر مدرن»، ترجمه: حسین شکوهی، ماهنامه نگرش راهبردی، ش 89.
2- آقاجانی، حمیدرضا (1388)، «استفاده از پهبادها در عملیات‌های نظامی»، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، س 16، ش 55.
3- آجیلی، هادی و دیگران (1398)، «بررسی جایگاه پهباد در حقوق بین‌الملل»، فصلنامه مطالعات روابط بین‌الملل، س 12، ش 45.
4- تقی‌زاده، زکیه و هداوندی، فاطمه (1391)، «کاوشی در مشروعیت استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در حقوق بین‌الملل»، فصلنامه مطالعات بین‌المللی، دوره 9، ش 3.
5- خرمی، مصطفی (1396)، «بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین از منظر حقوق بین‌الملل»، فصلنامه سیاست خارجی، س 31، ش 1.
6- رنجبر، علیرضا (1394)، «چالش‌های حقوق بین‌الملل بشردوستانه در قبال توسعه هواپیماهای بدون سرنشین نظامی»، فصلنامه مطالعات بین‌الملل، س 12، ش 2.
7- شکوهی، حسین و همت عندلیبی، علی (1391)، «آرایه‌های پهبادی مطلوب در صحنه نبرد ناهمگون برای اجرای ماموریت‌های اطلاعاتی»، فصلنامه مدیریت نظامی، دوره 12، ش 46.
8- ضیایی بیگدلی، محمدرضا (1392)، حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: کتابخانه گنج دانش و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ.
9- علاقه‌بند حسینی و یزدان نجات، یونس (1392)، «گسترش استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در آینه توسل به زور و مخاصمات مسلحانه»، مجله حقوقی بین‌المللی، ش 23.
10- کمیته بین‌المللی صلیب سرخ (1384)، حقوق بین‌الملل بشردوستانه: پاسخ به سوالات شما، ترجمه: هاجر، سیاه رستمی، چ 1، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
11- موسی‌زاده، رضا (1388)، بایسته¬های حقوق بین‌الملل عمومی (1و2)، تهران: نشر میزان.
12- هنکرتز، ژان ماری و لوییس دوسوالدبک (1387)، حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی، ج 1، ترجمه: دفتر امور بین‌الملل قوه قضائیه و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ.

لاتین:
13- Abeyratne, R. (2015). Public Policy and Human Rights. In Aviation and International Cooperation (pp. 1-61). Springer International Publishing.
14- Arabella Lang, ‘UK Drone Attack in Syria: Legal Questions (2015). Briefing Paper, Number 7332, House of Commons Library, from http://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/CBP7332/CBP-7332.pdf
15- Alston Ph (2010). "Report of the Special Rapporteur on extrajudicial, summary or arbitrary executions" (A/HRC/14/24/Add.6), United Nation document.
16- Anderson K (2010). "Rise of the Drones: Unmanned Systems and the Future of War", in: U.S. House of Representatives Subcommittee on National Security and Foreign Affairs, American University Washington College of Law Research:
17- Amnesty International (2000). Collateral Damage, or Unlawful Killings? Violations of the Laws of War by NATO During Operation Allied Force.
18- Arimatsu L, Choudhury (2010). "Year in Review", in: Schmitt M. Yearbook of International Humanitarian Law, Volume 13, Hague: Springer
19- Amnesty International (2013). “Will I be next?' US drone strikes in Pakistan”, Amnesty International Publications.
20- Birch, M., Lee, G., & Pierscionek, T. (2012). Drones: The physical and psychological implications of a global theatre of war. Medact, London.
21- Boczek B (2005). International Law: A Dictionary, Maryland: scarecrow press.
22- Bothe M (2011). "Setting the scene: new challenges for IHL", in: Heintschel von Heinegg W. International Humanitarian Law and New Weapon Technologies, Milan: International Institute of Humanitarian Law.
23- Boothby W H (2014). Conflict Law: The Influence of New Weapons Technology, Human Rights and Emerging Actors, Hague: Springer.
24- Casey-Maslen, Stuart (2012). Drone Strikes Under Jus ad Bellum, Jus in Bello, and International Human Rights Law, International Review of the Red Cross, 94(886).
25- Cole, Chris, Mary Dobbing and Amy Hailwood (2012). Convenient Killing: Armed Drones and the ‘Play station’ Mentality, The Fellowship of Reconciliation, Oxford University Press.
26- Commentary on the HPCR Manual (2010) Commentary on the HPCR Manual on International Law Applicable to Air and Missile Warfare, Program on Humanitarian Policy and Conflict Research at Harvard University, Harvard University, Version 2.
27- Christof H (2013). "Special Rapporteur on extrajudicial, summary or arbitrary executions" (A/68/382), United Nation document.
28- De Groof, M (2016). Death from the Sky: International Legal and Practical Issues on the Use of Armed Drones. In Drones and Unmanned Aerial Systems. Springer International Publishing
29- Daily Telegraph [http://www.dailytelegraph.com.au/ (2013). Remote pilots require the human touch, September 4, p. D4. available at: http://reader.livedition.dk/thetelegraph/154/  Accessed July 14, 2015
30- Emmerson B (2013). Report of the Special Rapporteur on the Promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism, (A/68/389), United Nation document.
31- Gill, T.D (2013). Unmanned Aerial Vehicles & International Law If, How, When and Where UAV Strikes May Be Conducted, from http://www.ismllw.org/seminaires/2013_04_09_Munster_textes%20des%20orateurs/2013-04-10-07%20Prof%20Gill.pdf
32- Grant J, Barker J (2009). Parry & Grant Encyclopaedic Dictionary of International Law, 3rd Edition, New York: Oxford University Press.
33- Garraway C (2004). "Strengthen respect for international humanitarian law training: rote or ethos?", in: Ravasi G, Beruto G. Strengthening Measures for The Respect And Implementation of International Humanitarian Law And Other Rules Protecting Human Dignity In Armed Conflict, Sanremo: International Institute of Humanitarian Law
34- Henderson I (2009). The Contemporary Law of Targeting, International Humanitarian Law Series, Volume 25, Leiden-Boston: Martinus Nijhoff..
35- Koh H (2010). The Obama Administration and International Law, Keynote Address at the Annual Meeting of the American Society of International Law, cited March 2010, available at: http://www.state.gov/s/l/releases/remarks/139119.htm
36- Lewis, Michael W (2012). Drones and the Boundaries of the Battlefield, Texas International Law Journal, Volume 47, Issue 2.
37- Melzer, Nils (2008). Targeted Killing in International Law, Oxford University Press, Oxford.
38- Millson, R. O., & Herman, D. A. (2015). Legality under International Law
39- M Benjamin, Drone Warfare; Killing by Remote Control (Verso 2013) 15
40- McDaid, Hugh and David Oliver (1997). Smart Weapons: Top Secret History of Remote Controlled Airborne Weapons, New York: Welcome Rain.
41- O’Gorman, Rob and Chris Abbott (2013). Remote Control War, Unmanned Combat air Vehicles in China, India, Iran, Israel, Russia and Turkey, Open Briefing Press, London.
42- Otto R (2010). Targeted Killings and International Law with Special Regard to Human Rights and International Humanitarian Law, Heidelberg: Max Planck institute of comparative public law and international law.
43- O’Connell M E (2010). Unlawful Killing with Combat Drones: A Case Study of Pakistan, 2004-2009, Legal Studies Research paper (Notre Dame Law School),
44- Pictet J S (1952), Commentary on the Geneva Conventions I of 1949, Geneva: International Committee of the Red Cross (ICRC).
45- Sharkey N (2012). Drones proliferation and protection of civilians, in: Heintschel von Heinegg W. International Humanitarian Law and New Weapon Technologies (34th Round Table on Current Issues of International Humanitarian Law Sanremo), Milan: International Institute of Humanitarian Law.
46- Sterio M, (2012). The United States’ Use of Drones in the War on Terror: The (Il)legality of Targeted Killings Under International Law, JIL, Vol.45.
47- Sassòli M (2002). State responsibility for violations of international humanitarian law, IRRC, Vol.84.
48- Solis G (2010). The Law of Armed Conflict: international humanitarian law in war, New York: Cambridge.
49- Vogel, R. (2011). Drone warfare and the law of armed conflict, Denver Journal of International Law and Policy. Vol. 39(1)
50- Wardrop M (2009). Unmanned Drones Could be Banned, cited July 2009, available at:http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/defence/5755446/Unmanneddronescould-be-banned-says-senior-judge.html  Accessed July 14, 2015.

مقدمه
تاریخچه طراحی و ساخت هواپیماهای بدون سرنشین به جنگ جهانی اول و پس از آن باز می¬گردد. اما بطور گسترده در زمان درگیری¬های متعددی چون، کره، ویتنام، درگیری¬های اعراب و اسرائیل و در جریان تجزیه یوگوسلاوی سابق بکار گرفته شدند. اگرچه برخی از این هواپیماهای بدون سرنشین بعنوان بمب-های هدایت شونده مورد استفاده قرار می¬گرفتند اما بیشتر آنها فقط برای شناسایی بودند. بعنوان مثال رژیم سوریه به منظور شناسایی موقعیت نیروهای شورشی در سال 2012 از این هواپیماها استفاده کرد .(Maslen, 2012: 598) و برای اولین بار در درگیری در کوزوو یک پهباد به موشک¬هایی مجهز شد که می¬توانستند از راه دور شلیک شوند (Benjamin, 2013: 15). اما حادثه 11 سپتامپر را باید نقطه عطفی در استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین مسلح در مخاصمات مسلحانه قلمداد کرد. آمریکا و متحدان¬اش با دستاویز مبارزه با تروریسم در افغانستان و پاکستان از این هواپیماها استفاده کردند (Daily Telegraph, 2013). و با گذشت کمتر از یک ماه از این حادثه در 7 اکتبر 2001 اولین موشک با این هواپیماها به افغانستان شلیک شد .(Cole and others, 2012: 3) علاوه بر استفاده از پهباد جهت شناسایی و شلیک موشک، از آن بعنوان ابزاری جهت «قتل¬های هدفمند » مورد استفاده قرار گرفت است. از جمله اسرائیل در سال 2000 در فلسطین و روسیه در چچن و آمریکا در یمن سال 2002 بدین منظور از پهباد استفاده کردند (Alston, 2010: 4).
امروزه توسل به هواپیماهای بدون سرنشین میزان موفقیت در عملیات¬ها و تاکتیک¬های نظامی را افزایش داده است. این توفیقات سبب شده است که استفاده از اینگونه پرنده¬های بدون سرنشین در کنار استفاده از سایر هواپیماها و جنگنده¬ها امری عادی و متداول قلمداد شود. و این امر میزان استفاده کشورها از این ابزار را توسعه بخشیده است. بطوریکه تا به امروز بیش از 50 کشور از این هواپیماها استفاده می¬کنند. علاوه بر چند بازیگر پیشگام در استفاده از این هواپیماها از جمله آمریکا و اسرائیل کشورهای مختلف جهان لزوم استفاده از این هواپیماها را درک کرده و درصدد دستیابی به تولید یا خرید آنها برآمده¬اند (Gorman & Abbott, 2013: 4). مهمترین مزیتی که یک هواپیمای بدون سرنشین دارد این است که خطر از دست دادن خلبان از بین می¬رود و این در حالی است که از دست دادن یک خلبان زبده امری جبران¬ناپذیر است (McDaid & Oliver, 1997: 8). از طرف دیگر ارزش مادی یک پهباد در مقایسه با سایر جنگنده¬ها بسیار ناچیز است. و از ساخت یک هواپیمایی فانتوم هم ارزان¬تر تمام می¬شود و همین امر انگیزه و تمایل کشورها در استفاده از اینگونه هواپیماها را افزایش می¬دهد (خرمی، 1396: 158). از طرفی هواپیماهای بدون سرنشین محدودیت¬های فیزیولوژیکی خلبان انسان مانند خستگی را ندارند می¬توان آنها را برای حداکثر تعداد دفعات پروازی طراحی کرد. البته حداکثر طول مدت پرواز هواپیماهای بدون سرنشین متفاوت است (آقاجانی، 137:1388). ظهور یک سلاح پیشرفته و جدید یک چالش جدید در تاریخ حقوق بین¬الملل و مخاصمات مسلحانه به شمار نمی¬رود (Vogel, 2010: 103). اگر حمله توسط یک هواپیمای خلبان¬دار غیرمجاز است توسط پهباد نیز غیرمجاز است. در نتیجه خلبان تعیین کننده قانون نیست. بنابراین نیازی به قانون جدید برای استفاده از پهبادها نیست و قانون و قواعد حقوق بشردوستانه بین-المللی فعلی پاسخگوی نیازهای جدید خواهد بود .(Gill, 2013: 8-12) بنابراین شناخت قواعد حقوقی بین¬المللی مرتبط با بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین در حقوق بین¬الملل مخاصمات مسلحانه و به ویژه در حقوق بین¬الملل بشردوستانه ضروری و اجتناب¬ناپذیر می¬نماید. چراکه در طول این سال¬ها استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین مسلح در عملیات¬های انجام شده توسط آنها که گاه و بیگاه منجر به کشتار غیرنظامیان شده است بطور چشمگیری افزایش یافته و به تبع آن انتقادات و موضع¬گیری¬های دولت‌ها و نهادهای بین¬المللی در قبال نحوه استفاده از آنها افزایش پیدا کرده است (رنجبر، 104:1394). نقض حقوق بین¬الملل بشردوستانه با کشتار غیرنظامیان از دلایل اصلی نگرانی دولت‌ها و سازمان¬هایی بین¬المللی در بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین است. بخصوص که قابلیت¬های ویژه و کم¬نظیر این نوع هواپیماها و روند توسعه توسل به آنها، آن را به ابزاری کارآمد و تعیین کننده برای جنگ¬های آتی مبدل خواهد ساخت (Sharkey, 2012: 117). و این امر حقوق بین¬الملل بشردوستانه را در قبال این نوع هواپیماها دچار چالش و مشکل اساسی خواهد کرد که در دو بعد قابل طرح است. یکی نحوه استفاده و بکارگیری و دیگری نحوه کنترل و هدایت پهبادها می¬باشد. پهباد در ذات خود یک تهدید برای نقض قوانین بشردوستانه نیست بلکه سوءاستفاده و کاربرد نادرست از این فناوری شرایط غیرقانونی خواندن و عدم مشروعیت آن را فراهم می¬کند (آجیلی و دیگران، 1398: 24). بنابراین آینده پهبادها تا حد زیادی به چگونگی استفاده از آنها توسط دولت‌ها بستگی دارد. بدین معنی که وضعیت یک پهباد از قبل مشخص و قطعی نیست و توسط طرح پروازی که دولت برای آن درنظر گرفته مشخص می¬شود. از این¬رو ماهیت پرواز در قانونی که بر آن حاکم می¬شود مهم است (Abeyratne, 2015: 77). لذا در این پژوهش سعی خواهد شد که موضع حقوق بین¬الملل بشردوستانه در قبال این مسائل و قاعده¬مند کردن استفاده از آنها در چارچوب قواعد بشردوستانه من¬جمله اصل تفکیک و احتیاط را مورد توجه قرار داده شود. لذا رویکرد نظری این مقاله رویکرد اثبات¬گرایی نوین  است لذا در تنظیم قواعد حقوق بین¬الملل باید موافقت صریح دولت‌ها وجود داشته باشد زیرا حاکمیت دولت‌ها مقدم بر حقوق بین¬الملل است (موسی¬زاده، 13:1388).

1- مشروعیت بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین و نحوه استفاده از آنها در چارچوب قواعد حقوق بشردوستانه
حقوق مخاصمات مسلحانه بعنوان شاخه¬ای از حقوق بین‌الملل عمومی ناظر به اصول و قواعد جنگی چه در شروع و چه در خاتمه جنگ و تجویز ابزار و ادوات و شیوه¬های مشروع جنگی و همچنین در بردارنده قواعد حقوق بشردوستانه در حفاظت از افراد و اماکن غیرنظامی است. بنابراین حقوق مخاصمات مسلحانه دارای جنبه عام¬تری نسبت به حقوق بشردوستانه و اعم از آن است (ضیایی بیگدلی،27:1392). علیرغم ممنوعیت توسل به زور در منشور ملل متحد و ماهیت آمرانه بودن این قاعده حقوق بین‌الملل آنچه در عمل قابل مشاهده است، فقدان صلح دائمی در میان دولت‌ها و توسل آنها به جنگ حداقل در موارد دفاع مشروع یا اقدامات نظامی دسته جمعی در راستای قطعنامه¬های شورای امنیت براساس فصل هفتم منشور و یا موارد مبارزه با تروریسم هستیم. لذا تنظیم روابط دول متخاصم و ایجاد محدودیت در ابزارها و شیوه¬های جنگی آنان امری اجتناب¬ناپذیر است. هواپیماهای بدون سرنشین هم بعنوان یکی از ابزارهای جنگی بدلیل ماهیت ویژه¬ای که دارند نیازمند بررسی بیشتر و پرداختن به این موضوع هستند که در چه شرایطی استفاده از این هواپیماها مجاز یا ممنوع است.
درخصوص نحوه استفاده از پهبادهای نظامی نیز می¬توان قائل به دوگونه کارکرد اصلی شد. یکی از کارکردهای اصلی و پرکاربرد این هواپیماها قابلیت حمل سلاح توسط آنها است که می¬توان آنها را به انواع بمب¬ها و موشک¬ها مجهز کرد. و دیگری قابلیت استفاده به منظور شناسایی و جاسوسی است که دارای قدمت بیشتری می¬باشد. براساس قواعد حقوق بین‌الملل از جمله ماده 22 مقررات منضم به کنوانسیون چهارم لاهه 1907 درخصوص قوانین و عرف¬های جنگ زمینی و همینطور بند 1 ماده 35 پروتکل اول 1977 الحاقی به عهدنامه¬های ژنو 1949 در هر درگیری مسلحانه حق طرف¬های درگیر در انتخاب روش-ها یا ابزارهای جنگی نامحدود نیست، همچنین براساس قاعده حقوق بشردوستانه نه عرفی، استفاد از ابزارها و روش¬های جنگی که از ماهیتی برخوردارند که باعث ورود آسیب بیش از اندازه با درد و رنج غیرضروری می¬شوند ممنوع است (هنکرتز و دوسوالدبک، 364:1387). آنچه که باید مورد بررسی قرار گیرد آن است که آیا هواپیماهای بدون سرنشین نظامی چه بعنوان روش و چه ابزار جنگی می¬توانند سبب ایراد صدمه شدید و غیرضروری شوند که این مسئله بیش از پیش به نحوه بکارگیری این هواپیما بر می-گردد.
در حقوق مخاصمات مسلحانه منظور از شیوه¬های جنگی ناظر بر چگونگی هدایت حملات در نحوه کاربرد سلاح¬های جنگی است و در حالیکه ابزار جنگی وسیله¬ای برای اعمال روش¬ها و شیوه¬های جنگی است. مفهوم ابزار یا وسیله جنگی اعم از تسلیحات است و شامل سکوها یا سیستم¬های تسلیحاتی از قبیل بمب¬ها، موشک¬ها، راکت¬ها و هواپیماهای که در یک حمله بکار می¬رود نیز می¬شود. تفکیک میان سلاح و وسیله بدلیل ماهیت در هم تنیده آنها بسیار دشوار است (خرمی،163:1396). حال سوال اینجاست که هواپیماهای بدون سرنشین خود یک سلاح¬اند یا وسیله که می¬توانند مجهز به سلاح شوند. فایده بحث آنجا مشخص می¬شود که آگر آنها را وسیله تلقی کنیم نمی¬توان ممنوعیت ناظر بر رژیم کنترل تسلیحات را بر آنها مترتب کرد. طبق پیمان کنترل فناوری موشکی  صادرات هر نوع هواپیمای کامل که قابل استفاده برای حمل سلاح¬های کشتار جمعی باشد ممنوع است. پهبادهای بزرگ که توانایی حمل بیش از 500 کیلوگرم بار و برد بیش از 300 کیلومتر را داشته باشند یا صرف¬نظر از میزان بار تنها توانایی برد بیش از 300 کیلومتر را داشته باشند مشمول پیمان مذکور خواهند بود (آرمایی، 1387: 160-159). برطبق معاهدات بین‌المللی از جمله عهدنامه مربوط به تحریم سلاح¬های هسته¬ای در آمریکایی لاتین 1967، در ادامه تعریف سلاح هسته¬ای مقرر می¬دارد: «البته وسیله¬ای که برای حمل یا حرکت سلاح هسته¬ای مورد استفاده قرار می¬گیرد جزء این تعریف نیست مشروط بر آنکه جدا از وسیله باشد و جزء لاینفک سلاح نباشد (ضیایی بیگدلی، 1392: 233). همچنین در مورد سلاح¬های شیمیایی و بیولوژیک، خود سلاح تحریم شده نه وسیله¬ای که بواسطه آن از سلاح استفاده می¬شود مگر تجهیزاتی که اختصاصا برای استفاده مستقیم در ارتباط با کاربرد مهمات شیمیایی کشتار جمعی طراحی شده باشد (خرمی، 165:1396). قواعد لاهه درخصوص جنگ هوایی نیز هواپیما را تنها وسیله تلقی کرده است. بنابراین در مورد هواپیماهای بدون سرنشین تنها می¬توان آنها را وسیله قلمداد کرد لذا تحت پوشش رژیم کنترل تسلیحات و خلع سلاح قرار نمی¬گیرد.
همانطور که گفته شد استفاده از جنگ¬افزارهایی که باعث صدمات شدید یا ناراحتی و رنج غیرضرور می-شوند ممنوع است. اما اینکه چه سلاح یا ابزاری قادر باشد که این صدمه شدید و غیرضروری را ایجاد نماید قاعده کلی وجود ندارد. شاید بتوان گفت که در مواردی که اهداف غیرنظامی هدف حمله و آسیب قرار گیرند و یا اهداف و مزیت نظامی با  صدمه ایجاد شده تناسب نداشته باشد بتوان گفت که این قاعده نقض شده است (هنکرتزو دوسوالدبک، 1387: 369). اینکه آیا استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین می-تواند باعث ایجاد صدمات شدید و غیرضرور شود مستلزم بررسی توانایی¬ها و میزان قابلیت انطباق این هواپیما با اصول حقوق بشردوستانه از جمله اصل تفکیک می¬باشد (خرمی،166:1396) که در ادامه به بررسی این اصول پرداخته خواهد شد.

1-1- هواپیماهای بدون سرنشین مسلح
همانطور که پیش¬تر بدان اشاره شد نحوه بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین یکی در قالب حمل سلاح و دیگری عملیات¬های جاسوسی است. درخصوص کارکرد سلاح و ابزار جنگی بودن آن دو وضعیت حقوقی قابل طرح است. یکی بعنوان سلاح یا به عبارت دقیق¬تر ابزار حمل سلاح در طول مخاصمات مسلحانه که تحت قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه قرار می¬گیرد. و دیگری در راستای تحقق قتل هدفمند در زمان صلح که ناقض اصول و قواعد حقوق بشری است. بدیهی است که رژیم¬های حقوقی قابل اعمال بر این کاربردها متفاوت است (Emmersan, 2013: 6). در مباحث حقوق بشری باتوجه به اسناد حقوق بشری و تاکید آنها بر حق حیات و ممنوعیت سلب خودسرانه آن و همچنین حق برخورداری از محاکمه عادلانه، ممنوعیت استفاده از پهباد در جهت قتل¬های هدفمند اثبات شده به نظر می¬رسد (Otto, 2010: 198-201). اما مشروعیت بکارگیری هواپیمای بدون سرنشین بعنوان سلاح و ابزار جنگی در طول مخاصمات محل نزاع است. برخی حقوقدانان معتقد به عدم مشروعیت و ممنوعیت مطلق اینگونه پرنده¬های مهاجم هستند (wardrop, 2009). در حالیکه گروهی دیگر معتقد به استفاده بدون قید و شرط اینگونه هواپیماها بعنوان سلاح هستند و خسارات ناشی از حملات این هواپیماها را خسارت جانبی  محسوب می-کنند (Anderson, 2010: 19-20). اما گروه سوم دیدگاه متعادل¬تری را برگزیده¬اند. بطوریکه بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین را با رعایت قواعد حقوق بین‌الملل بالاخص قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه بلامانع می¬دانند (Alston, 2010: 9). طرفداران این نظریه اعتقاد دارند در صورت وجود مبانی قانونی برای حمله، خسارات جانبی از جمله تلفات به غیرنظامیان یک امر پذیرفته شده است. هرچند این دیدگاه برخلاف قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه از جمله قاعده تفکیک و تناسب است (Amnesty International, 2000: 34-35).
آنچه مسلم است حقوق بین‌الملل بشردوستانه قواعد خاصی درخصوص بکارگیری هواپیماهای نظامی چه با سرنشین و چه بدون سرنشین مقرر نکرده است. اگرچه به ابتکار کمیته بین‌المللی صلیب سرخ پیش¬نویس حقوق لاهه در زمینه جنگ هوایی از سوی کمیسیونی مرکب از حقوقدانان برجسته در سال 1923 تهیه و مورد پذیرش قرار گرفت اما هیچگاه به شکل یک معاهده الزام¬آور در نیامد و تنها برخی از مفاد آن بعنوان حقوق بین‌الملل عرفی یا به شکل قواعد مجزا در برخی کنوانسیون¬ها از جمله پروتکل اول الحاقی کنوانسیون ژنو مورد پذیرش قرار گرفتند (Henderson, 2009: 26-27). و همچنین مطابق با نظر دیوان بین‌المللی دادگستری در قضیه سلاح¬های هسته¬ای می¬توان این نوع هواپیماها را از جمله سلاح¬هایی در نظر گرفت که ذاتا در حقوق بین‌الملل ممنوع نشده¬اند. و استفاده از آنها نامشروع و غیرقانونی نمی¬باشد مگر آنکه برخلاف اصول و قواعد حقوق بین‌الملل و حقوق بشردوستانه باشد (رنجبر،107:1394). کمیته بین‌المللی سلیب سرخ هم باتوجه به ماده 36 پروتکل الحاقی 13977 که اشعار می¬دارد: «طرف¬های معظم متعاهد در هنگام بررسی، توسعه، فراگیری و آموزش و یا در اختیار گرفتن یک اسلحه، وسیله یا شیوه جنگی، موظفند تعیین نمایند که آیا کاربرد آن در برخی یا در تمامی وضیعت¬ها، برطبق این پروتکل یا سایر قواعد حقوق بین‌الملل قابل اعمال ممنوع است یا خیر». استفاده از فناوری¬های نوین نظامی در یک مخاصمه مسلحانه را منوط به رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه بدون اشکال می¬داند (ICRC, 2011: 36). بنابراین اصولا هیچ ممنوعیتی در حقوق جنگ در قبال بکارگیری سلاح¬های با فناوری پیشرفته در مخاصمات وجود ندارد تا آنجا که با قوانین قابل اعمال در زمان جنگ مخالف نباشد (Arimatsu & Choudhury, 2010: 290).
بنابراین استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین تا آنجا که مطابق با قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه باشد بلامانع است. حقوق بین‌الملل بشردوستانه تنها در مخاصمات مسلحانه قابلیت اعمال دارند. خواه مخاصمات مسلحانه بین‌المللی بوده، خواه فاقد وصف بین‌المللی و دارای جنبه داخلی باشند. مخاصمات بین‌المللی به درگیری¬های مسلحانه دو دولت یا بیشتر که خارج از مرزها هستند اطلاق می¬شود اما مخاصمه داخلی به درگیری گروه¬های مسلح با نیروهای مسلح دولتی داخل مرز یک کشور گفته می¬شود. که قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه حاکم بر آنها اندکی متفاوت است. مخاصمه مسلحانه بین‌المللی تحت قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی، مقررات کنوانسیون ژنو 1949 و پروتکل اول الحاقی 13977 است. در حالیکه حقوق بشردوستانه عرفی، ماده 3 مشترک کنوانسیون¬های چهارگانه ژنو و تحت شرایطی پروتکل دوم الحاقی بر مخاصمات داخلی حاکم می¬باشد (کمیته ملی حقوق بشردوستانه، 1390: 33). شاید چالش اصلی حقوق بین‌الملل بشردوستانه درخصوص هواپیماهای بدون سرنشین، استفاده از آنها در مبارزه با تروریسم است، چراکه قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه در جنگ با تروریسم به نظر قابل اعمال نمی¬باشد (ضیایی بیگدلی،1390 :33-32). توجه به این نکته حائز اهمیت است که اگر مبارزه با تروریسم و اقدامات تروریستی در همین مخاصمات مسلحانه رخ دهد در چارچوب حمایت¬های اسناد قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه خواهد بود. و افرادی که مبادرت به این اقدام می¬کنند در صورت دستگیری اسیر جنگی تلقی می¬شوند (رنجبر،108:1394). لذا دولت¬هایی که به مبارزه با تروریست¬ها می¬پردازند برای مشروعیت بخشیدن به اقدامات خود با استناد به قطعنامه¬های شورای امنیت و حق دفاع مشروع خود را در شرایط یک مخاصمه مسلحانه می¬دانند و اقدامات¬شان را مطابق با حقوق بین‌الملل قلمداد می¬کنند (Koh, 2010). مثلا ایالات متحده بر این عقیده است که چون جنگ علیه تروریسم است استفاده از پهبادهای مسلح قانونی و قابل توجیه است، البته این استدلال از سوی بسیاری از کارشناسان حقوق بین‌الملل ردشده است (Groof, 2016: 138). طبق کنوانسیون¬های ژنو، درگیری دو دولت، حالت جنگی ایجاد می¬کند و در جریان آن حقوق بشردوستانه باید مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس نمی¬توان در یک درگیری تمام اماکن و افراد را مورد هدف قرار داد. افرادی که بطور مستقیم در جنگ حضور ندارند، نباید هدف قرار داده شوند. بنابراین برای هدف¬گیری افراد توسط پهپادها باید دو شرط وجود داشته باشد: اول اینکه باید ثابت کنیم که درگیری مسلحانه وجود دارد و دوم اینکه افرادی که مورد هدف قرار گرفته¬اند، در درگیری نقش داشته¬اند. مثال بارز در این رابطه کشته شدن بن¬لادن توسط نیروهای آمریکایی است. هرچند بن¬لادن با پهپاد هدف قرار نگرفت اما این سوال مطرح است که آیا وی در زمان کشته شدن رزمنده محسوب می¬شد؟ آیا فرماندهی نظامی گروهی را داشت و یا در هدایت عملیات نظامی نقش مستقیم ایفا می¬کرد؟ پاسخ این سوالات منفی است. مضاف بر اینکه خطری از سوی بن¬لادن نیروهای آمریکایی مهاجم را تهدید نمی¬کرد، زیرا وی در این زمان سلاحی در دست نداشت. البته این بدان معنی نیست که بن¬لادن مجرم نیست و در زمان جنگ جنایتی مرتکب نشده است، مسئولیت کیفری وی در زمانی که در جنگ حضور داشته به وقت خود باقی است اما هدف قرار دادن وی نیز در زمان صلح غیرقانونی بوده است. باتوجه به اسناد منتشر شده، بن¬لادن در زمان حمله آمریکایی¬ها، رزمنده محسوب نمی¬شده است. آلستون در گزارشی که در این رابطه نوشته، می¬گوید قتل¬های هدفمند خارج از وضعیت جنگی مشروعیت ندارد (www.irna.ir/news). اما بالواقع در بسیاری موارد مبارزه با تررویسم در چهارچوب یک مخاصمه بین‌المللی یا داخلی نمی¬گنجد چراکه این مبارزه در یک مکان و زمان مشخص رخ نمی¬دهد. بنابراین باید میان مبارزه با تروریسم و مخاصمات مسلحانه تفکیک قایل شد. این بحث از این منظر دارای اهمیت است که اگر یک هواپیمای بدون سرنشین در جریان یک مخاصمه مسلحانه یک رزمنده یا غیرنظامی که مستقیما در درگیری شرکت کرده را مورد هدف قرار دهد قتل مجاز و مشروع است (Arimatsuand Choudhury, 2012: 291). به عبارت دیگر غیرنظامیانی که بطور مستقیم و کاملا خودسرانه، پراکنده و غیرسازمان یافته در جنگ¬ها شرکت می¬کنند تنها زمانی می¬توان بطور قانونی هدف قرار داد که در حین ارتکاب چنین اعمالی باشند (Meizer, 2009: 33). اما در جنگ با ترورسیت¬ها و به قتل رساندن آنها خارج از فضای یک مخاصمه توسط هواپیماهای بدون سرنشین، اعمال حقوق بین‌الملل بشردوستانه محل تردید است و نظرات متفاوتی در این خصوص بیان شده است.
برخی معتقدند که اعضای گروه¬های تروریستی حتی در حالتی که هیچ مخاصمه مسلحانه¬ای در کار نباشد غیرنظامی محسوب نشده و وصف تروریست بودن موجب می¬شود که به قتل رساندن آنها توسط پهبادها بلا اشکال باشد (Strio, 2012: 206). گروه دیگر بر این باورند که تروریست¬ها را بعنوان افراد غیرنظامی در صورتی می‌توان مورد هدف قرار داد که به صورت مستقیم در مخاصمه مشارکت داشته باشند و در غیر این صورت حمله به آنان توسط هواپیماهای بدون سرنشین غیرقانونی است (Sterio, 2012: 206-207). که این امر مستلزم تعیین دقیق مصادیق مشارکت مستقیم در مخاصمه مسلحانه می¬باشد. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در روشن نمودن این تفکیک در درگیری با تروریست¬ها این نکته را بیان می¬دارد که ایجاد لیست قتل و حملات مشخص برای اعضای یک سازمان مسلح که تابع مبارزه مستمر هستند غیرقانونی نیست. اما کشتن مبلغان آنها که در درگیری¬ها حضور مستقیم و مستمر ندارند طبق حقوق بشردوستانه مجاز نمی¬باشد (Millson, 2015: 1,4). اما گروه سوم معتقدند که تروریست¬ها از آنجا که به دلیل ماهیت دوگانه خود که گاهی در حال فعالیت نظامی و گاهی یک فرد عادی هستند، یک رزمنده غیرقانونی تلقی شده و هدف قرار دادن آنها خالی از اشکال است. بدون آنکه از حقوق و مصونیت¬های رزمندگان برخوردار باشند. با وجود همه این نظرات این نکته را باید مدنظر قرار داد که استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در مبارزه با تروریست¬ها وقتی قابل قبول است که امکان درگیری مستقیم و یا دستگیر کردن آنان وجود نداشته باشد. و آنها در یک قلمرو غیرقابل کنترل و غیرقابل دسترسی مشغول به فعالیت باشند. در غیر اینصورت اگر دولت¬ها بخواهند در هر شرایطی برای مبارزه با تروریست¬ها از هواپیماهای بدون سرنشین استفاده کنند کل زمین به یک میدان جنگ مبدل خواهد شد (رنجبر، 110:1394). باتوجه به مباحث مطروحه می‌توان شروط زیر را که از سوی پروفسور سولیس بعنوان عوامل مشروعیت¬ساز قتل هدفمند پیشنهاد شده¬اند برای بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین مسلح مورد استفاده قرار داد:
1) یک مخاصمه مسلحانه بین‌المللی یا غیربین‌المللی در جریان باشد.
2) هدف حمله باید فرد مشخصی باشد که به دلیل فعالیت¬هایش در ارتباط با مخاصمه مسلحانه مورد هدف قرار گیرد. نظامیان درگیر در نبرد و غیرنظامیانی که سلاح به دست می¬گیرند و بطور مستقیم در جنگ مشارکت می¬کنند در این گروه قرار می¬گیرند.
3) امکان دستگیری چنین فردی به شکل منطقی وجود داشته باشد.
4) تنها یک فرمانده ارشد نظامی باید دستور قتل هدفمند را صادر نماید (Solis, 2010: 542-543).
ذکر این نکته لازم است که شرط شماره 3 ضروری به نظر نمی¬رسد زیرا طبق نظر گزارشگر سازمان ملل در سال 2013 قتل هدفمند نظامیان و غیرنظامیان با مشارکت فعال با استفاده از پهباد نه تنها مطابق با حقوق بین‌الملل بشردوستانه است بلکه می‌تواند در راستای اعمال اصل تفکیک نیز قلمداد شود (Emmerson, 2013: 6). لذا این شرط در چارچوب قتل هدفمند در خارج از یک مخاصمه طرح می-شود.
2-1- هواپیماهای بدون سرنشین جاسوسی
انجام عملیات¬های جاسوسی که به منظور کسب اطلاعات در محدوده عملیاتی یکی از متخاصمین صورت می¬گیرد، در حقوق مخاصمات مسلحانه با ممنوعیتی مواجه نمی¬باشد. و از طرفی در حقوق بین‌الملل بشردوستانه از جاسوسی حمایت نشده است. و جاسوسان مطابق با قوانین داخلی دولتی که علیه آن مرتکب جاسوسی شده¬اند محاکمه می¬شوند (Graut & Barkery, 2009: 489). اگرچه جاسوسان از حق برگزاری محاکمه عادلانه برخوردارند امام در اکثر نظام¬های داخلی حداکثر مجازات اعدام برای آنان در نظر گرفته شده است (Boczek, 2005: 460). بنابراین طبق قواعد حقوق بشردوستانه جاسوسی توسط هواپیماهای بدون سرنشین در زمان جنگ و در محدود مکانی مخاصمات مسلحانه با مانع یا محدودیتی مواجه نمی¬باشد. نه تنها استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین جاسوسی نباید با محدودیت مواجه شود بلکه بنظر می¬رسد که به دلیل قابلیت¬های ویژه این هواپیما باید دارندگان این فناوری را تشویق بلکه مکلف کرد که به استفاده از آنها در جریان مخاصمات مسلحانه برای تحقق هرچه بیشتر اصول و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه مبادرت ورزند.

2- هواپیماهای بدون سرنشین و رعایت اصل تفکیک
همانطور که در مباحث قبل مطرح شد برای بررسی هرچه بیشتر مشروعیت استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین و انطباق آنها با اصول و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه و تاثیر نحوه بکارگیری آنها در اعمال و اجرای هرچه بیشتر این اصول، بررسی موردی هریک از این اصول و قواعد از جمله اصل تفکیک، تناسب، احتیاط و منع حمله کورکورانه و موارد دیگر ضروری بنظر می¬رسد که در ادامه به بررسی هرکدام از آنها و قابلیت انطباق هواپیماهای بدون سرنشین با این اصول پرداخته می¬شود. لازم به ذکر است که براساس تقسیم¬بندی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ اصل تناسب، منع حملات کورکورانه و احتیاط در حمله در ذیل اصل تفکیک قرار می¬گیرد و رعایت اصل تفکیک مستلزم رعایت سه اصل مذکور است، که هر 4 اصل جداگانه مورد بحث قرار خواهد گرفت.
1-2- تفکیک  میان اشخاص و اهداف نظامی و غیرنظامی
از نظر حقوق مخاصمات مسلحانه تفکیک میان مبارزان و غیرمبارزان و اهداف نظامی و غیرنظامی ضروری و اجتناب¬ناپذیر است. اصل تفکیک نخستین بار در اعلامیه سن پترزبورگ و بعد از آن در پروتکل اول الحاقی به عهدنامه¬های ژنو بدون هیچگونه حق شرطی پذیرفته شده است (هنکرتز و دوسوالدبک، 63:1387). براساس این اصل دولت‌ها مکلفند « ... به هنگام جنگ میان جمعیت غیرنظامی و مبارزان و میان اهداف نظامی و غیرنظامی تفکیک قائل شوند و عملیات¬شان تنها علیه اهداف نظامی باید هدایت شود». همچنین در پروتکل دوم الحاقی آمده است که جمعیت «غیرنظامی و شهروندان بصورت فردی و جمعی باید از حمایت¬های کلی نسبت به خطرات ناشی از عملیات نظامی حمایت شوند». همچنین این اصل از سوی دیوان دادگستری در رای مشورتی خود در تفسیر سلاح¬های هسته¬ای بعنوان یکی از اصول اساسی حقوق بشردوستانه و از اصول غیرقابل نقض در حقوق بین‌الملل عرفی معرفی شده است. این قاعده در کتاب قرارداد اجتماعی ژان ژاک روسو در قرن 18 مورد توجه قرار گرفت (Bothe, 2011: 25). روسو اعتقاد داشت که جنگ به هیچوجه رابطه انسان با انسان نیست بلکه رابطه¬ای میان دولت¬هاست که در آن اشخاص بطور تصادفی نه بعنوان انسان و نه شهروند بلکه بعنوان سرباز با هم دشمن هستند. چون هدف جنگ ویران کردن کشور دشمن است. بنابراین کشتن سربازان کشور دشمن مادام که در جنگ شرکت دارند مشروع است اما به محض اینکه سلاح بر زمین بگذارند دیگر دشمن محسوب نشده و بعنوان انسان سلب زندگی آنها مشروع نیست (کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، 11:1383).
تنها مصداقی از رعایت اصل تفکیک میان اهداف غیرنظامی و نظامی در استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین قاعده 2 قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی می‌تواند باشد. برطبق این قاعده «اقدامات یا تهدیدهای خشونت¬آمیزی که هدف اولیه آن گسترش ترس در میان جمعیت غیرنظامی باشد ممنوع است.» این مصونیت در پروتکل الحاقی نیز درج شده است (هنکرتز و دوسوالدبک، 69:1387). از جمله مصادیق ایجاد ترس و وحشت می‌توان به بمباران هوایی به منظور وحشت جمعیت غیرنظامی و یا از طریق گلوله باران کورکورانه و گسترده به منظور ارعاب و هر طریق دیگری که بتوان با استفاده از وسایل نظامی ایجاد رعب و وحشت میان غیرنظامیان نمود نام برد (خرمی، 169:1396). شاید یکی از مصادیق ایجاد رعب و وحشت که مرتبط با هواپیما چه با سرنشین و چه بی¬سرنشین است شکستن دیوار صوتی است. سرعت هواپیماهای بدون سرنشین پایین است حتی هواپیماهای بدون سرنشین (اونجر) که با موتور جت حرکت می¬کنند و اخیرا توسط نیروهای آمریکا خریداری شده¬اند تنها سرعتی حدود 460 مایل در ساعت دارند (Lewis, 2012: 298). لذا در حال حاظر امکان شکستن دیوار صوتی توسط پهبادها امکانپذیر نمی¬باشد و از این منظر نمی‌تواند رعب و وحشتی ایجاد کنند. اما به هر حال با توجه به قابلیت های خاص این هواپیماها و امکان استفاده متنوع و گسترده از آنها و پیشرفت فناوری های آن می‌تواند در آینده ایجاد کننده رعب و وحشت گردد.
2-2- منع حملات کورکورانه
طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه و برطبق پروتکل الحاقی حملات بدون تفکیک و کورکورانه حملاتی هستند که یا متوجه هدف نظامی خاصی نمی¬باشند یا از روش¬ها یا وسایل جنگی خاصی استفاده می¬کنند که امکان هدف¬گیری به سوی هدف نظامی مشخصی را برآورده نمی¬کند. و یا از روش¬ها یا وسایل جنگی استفاده می¬کنند که محدودیت اثر استفاده از آنها بنحویکه در مقررات حقوق بین‌الملل بشردوستانه مقرر شده است وجود ندارد و در نتیجه در هر مورد نوعا بگونه¬ای هستند که بدون تفکیک به هدف¬های نظامی و غیرنظامی اصابت می¬کنند (خرمی،170:1396). باتوجه به مقررات و رویه دولت‌ها در هیچ سندی از هواپیماهای بدون سرنشین بعنوان وسیله¬ای که ماهیتا کورکورانه عمل می¬کند و قادر به تفکیک نمی¬باشد نامی برده نشده است. لذا باتوجه به اینکه نحوه کنترل این هواپیماها متفاوت است لازم است که هرکدام مورد بررسی قرار گیرد.
هواپیماهای بدون سرنشین با سه شیوه کنترل می¬شوند: 1) به وسیله هوش انسانی؛ 2) هوش مصنوعی؛ 3)روش از پیش برنامه¬ریزی شده یا خودکار. در روش خودکار هواپیما برطبق یک طرح پرواز از پیش برنامه¬ریزی شده پرواز می¬کند. بنابراین هواپیما به محض بلند شدن یک راه مشخص و ثابت را دنبال می-کند و قادر به تجدیدنظر و انعطاف در کارهای خود نیست. در روش کنترل از راه دور یا هوش انسانی که از طریق امواج رادیویی اطلاعات پرواز هواپیما به اپراتور یا همان راهبر می¬رسد و وی دستورات را به هواپیما منتقل می¬کند. و در شیوه سوم هواپیما از طریق هوش مصنوعی پرواز می¬کند و نیاز به حضور انسان و کنترل او ندارد بلکه خود قادر به بلند شدن، پرواز و انتخاب هدف است و قادرند عملکرد خود را در پاسخ به تغییر شرایط در محیطی که در آن بکار گرفته می¬شوند مطابقت دهند (شکوهی و عندلیبی، 1391: 20). در روش کنترل از طریق راهبر انسانی امروزه از سه راهبر برای هدایت هواپیماهای بدون سرنشین استفاده می¬شود. این راهبرها در اتاقی مخصوص که صرفا بدین جهت طراحی شده¬اند از طریق رایانه هواپیما را هدایت می¬کنند. به این ترتیب که یک راهبر هدایت پرواز هواپیما را برعهده دارد. و راهبر دیگر دوربین¬ها و سنسورهای هواپیما را کنترل و بررسی می¬کند و تصاویر ارسالی این هواپیماها را در هر لحظه با ماهواره¬ها دریافت می¬کند. راهبر سوم نیز وظیفه برقراری ارتباط با نیروهای پشتیبانی و فرماندهان مستقر در مناطق جنگی را برعهده دارد. شلیک موشک و بمب روی مناطق جنگی نیز تنها با فشرن یک دکمه توسط این راهبر صورت می¬گیرد (تقی¬زاده و هداوندی، 65:1391). در این روش چون راهبران هواپیما را از یک پایگاه دور از محل درگیری هدایت می¬کنند بنابراین اگر هواپیما به هر دلیلی سرنگون شود خطری این راهبران را تهدید نمی¬کند (Connel, 2010: 5). بدین خاطر چون راهبر با آرامش خاطر و آزادی عمل بیشتری نسبت به یک خلبان هواپیمای جنگنده عمل می¬کند می‌تواند با اطمینان بیشتری در موقعیت¬های مختلف تصمیم¬گیری کند (Anderson, 2010: 80). این عامل در کنار ارسال اطلاعات پویا و استفاده از سنسورهای گوناگون به حفظ جان و به تبع آن آرامش خاطر راهبران این هواپیماها می-انجامد و آنان را قادر می¬سازد تا نسبت به اخذ تصمیم مناسب اقدام نماید (Boothby, 2014: 103). علیرغم مزایای گفته شده در استفاده از پهبادها نکته اصلی آن است که آنچه محل بحث است نه مزایای آنها بلکه نحوه استفاده از پهبادها و عملکرد راهبران آنهاست (Christof, 2013: 15). درست است که راهبر هواپیماهای بدون سرنشین از طریق رادار و سیستم¬های تصویری همان چیزی را مشاهده می¬کند که یک خلبان جنگنده می¬بیند اما راهبر یک پهباد از برقراری ارتباط فیزیکی و احساسی با جغرافیای مخاصمات و قربانیانی که مورد هدف قرار می¬گیرند عاجز است و آنان را در موقیتی شبیه به انجام بازی-های رایانه¬ای قرار می¬دهد. نکته¬ای که در گزارش 2010 گزارشگر ویژه سازمان ملل بدان اشاره شده است. به تعبیر گزارشگر این نحو دریافت اطلاعات و مشاهده تصاویر دارای دید از بالا که تداعی کننده بازی¬های پلی استیشن مانند است که به قتل رساندن افراد حاضر در صحنه جنگ را برای راهبر آنها تسهیل می¬کند (رنجبر، 118:1394). از طرف دیگر عدم آموزش حقوق بشردوستانه به راهبران و استفاده نکردن از مشاوران حقوقی در فرایند استفاده از این هواپیماها که در کنوانسیون¬های ژنو و پروتکل¬های الحاقی مورد توجه قرار گرفته و بعنوان تعهد برای دولت‌ها مطرح شده، دو عامل دیگری است که در استفاده از این هواپیماها از طریق راهبران مورد انتقاد قرار گرفته است. چراکه به همان میزان که آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه از نظر ذهنی لازم است باید به آموزش قلبی هم توجه کرد. دولت آمریکا بعنوان کشوری که به تنهایی بیشترین تعداد هواپیماهای بدون سرنشین و بیشترین میزان استفاده از آنها را دارد برطبق آمارهای موجود و برطبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل در سال 2013 در رعایت اصول و قواعد حقوق بشردوستانه ناکام بوده که حاکی از کشته و مجروح شدن تعداد زیادی غیرنظامی در جنگ¬های پاکستان، افغانستان، عراق، لیبی، یمن و سومالی است (Amnesty International, 2013: 56). آماری که عفو بین‌الملل در مورد قربانیان غیرنظامی این حملات به خصوص در پاکستان ارائه کرده، جالب توجه است. در این سال¬ها حملات پهپادها به رهبری سازمان سیا به کرات در ایالت وزیرستان شمالی انجام شده است که طی آن بیش از 300 حمله رخ داده و در نتیجه آن بیش از هزار نفر کشته شده اند. با این حال تنها 2 درصد از قربانیان این حملات افرادی بوده¬اند که باید مورد هدف واقع می¬شدند. یعنی تنها برای هدف قرار دادن 20 نفر، بیش از هزار نفر از بین رفته¬اند. حملات پهبادهای آمریکایی در چارچوب جنگ¬های نامتقارن قرار می¬گیرد که وجه بارز جنگ¬های نامتقارن آن است که بی¬توجهی به حقوق جنگ بویژه حقوق غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی چنان در این جنگ¬ها شایع است که آن را تهدید یا حمله به مراکز جمعیتی یا زیرساخت¬های غیرنظامی تعبیر می¬کنند (ساعد،199:1387). بنابراین در حال حاضر دیدگاه منفی نسبت به راهبران انسانی هواپیماهای بدون سرنشین وجود دارد. درخصوص هواپیماهای بدون سرنشین خودکار نیز اجرای حقوق بین‌الملل بشردوستانه از سوی این هواپیماها به کیفیت و تنوع برنامه-هایی برمیگردد که ابتدا در آنها برنامه¬ریزی شده است. در واقع این هواپیماها همچون سربازانی هستند که دستورات فرمانده خود را بدون چون وچرا اجرا می¬کنند. اما هواپیماهای بدون سرنشین با قابلیت کنترل هوش مصنوعی از دو منظر قابل چالش است. یکی از بعد احساسی که هوش مصنوعی به دلیل فقدان درک و عواطف انسانی قادر به رعایت حقوق بشردوستانه که به دنبال اخلاق در جنگ است تا احساسات انسانی را تحت تاثیر قرار داده و وجدان افراد دخیل در جنگ را بیدار کند و آنان را به رعایت قواعد حقوق بشردوستانه ترغیب نماید، نیست. اما چالش دوم چالش منطقی است. آموزش اصول و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه به هوش مصنوعی، اتخاذ تصمیم درست در ماموریت¬ها با رعایت قواعد تفکیک، تناسب و احتیاط مسئله اصلی است. اینکه برنامه¬نویسان بتوانند به شکلی برنامه¬ریزی کنند که هوش مصنوعی قادر باشد در یک مخاصمه مسلحانه نظامیان را از غیرنظامیان تفکیک کند یا غیرنظامیان فعال در مخاصمه را تشخیص دهد امری است که پاسخش در حال حاضر منفی است (Sharkey,2012: 788-789). باتوجه به اینکه استفاده از هوش مصنوعی در پهبادها در آغاز راه است شاید بیشترین نگرانی درخصوص هواپیماهای بدون سرنشین خودکار باشد چراکه این هواپیماها در صورتی که لازم باشد در برنامه¬هایش تغییراتی حاصل شود چون خود قادر به تجدیدنظر در کارهای خود نیست لذا کاربرد آن نمی‌تواند مطابق با قاعده منع حملات کورکورانه باشد حتی می‌تواند مصداقی برای ارعاب باشد. البته ذکر این نکته لازم است که هواپیماهای بدون سرنشین ذاتا یک سلاح کورکورانه تلقی نمی¬شود بلکه هم می‌تواند در جهت رعایت اصل تفکیک باشد یا در جهت نقض آن (حسینی و یزدان نجات، 219:1392). چنین ادعا شده است که پهبادهای مسلح می‌توانند با دقت بیشتری به اعمال تمایز بین نظامیان و غیرنظامیان نسبت به سایر جنگ¬افزارهای هوایی بپردازند و در نتیجه انطباق بیشتری با حقوق بشردوستانه دارند (Birch, 2012: 9). در نهایت مسئله مهم بررسی موردی موضوع با در نظر گرفتن مجموعه اوضاع و احوال و شرایط حاکم در زمان حمله است. به هر حال این فناوری همچون سایر پیشرفت¬های دیگر در فناوری نظامی دارای دو اثر متفاوت است. از یکسو کمک به طرف متخاصم که حملات خود را با دقت بیشتری انجام داده و در نتیجه تلفات و آسیب به اهداف غیرنظامی کاهش یابد اما از سوی دیگر ممکن است فرصت¬های افزایش حمله به دشمن و در نتیجه جمعیت غیرنظامی و اهداف غیرنظامی بیشتر شود (آجیلی و دیگران، 22:1398).
3-2- تناسب در حمله
از نظر حقوق بشردوستانه حمله¬ای که باعث تلفات غیرنظامیان، جراحت آنان و خسارت به اهداف غیرنظامی یا همه این موارد گردد که می‌تواند از مزیت عینی و مستقیم نظامی پیش¬بینی شده تجاوز کند ممنوع است. بنابراین منظور از تناسب در حمله تناسب میان حمله و آثار آن است. بنابراین بطورکلی تفاوتی ندارد که چه وسیله یا سلاحی بکار گرفته شود بلکه حمله با هر سلاح و وسیله¬ای باید با خسارات وارده تناسب داشته باشد. بنابراین اگر این اصل بوسیله کاربرد هواپیماهای بدون سرنشین نقض شود این نقض خصوصیتی به استفاده از این نوع هواپیما ندارد و بحثی مستقل است (خرمی،173:1396). هرچند که رعایت این اصل به وسیله هواپیماهای بدون سرنشین سهل¬تر بنظر می¬رسد. چراکه جمع¬آوری اطلاعات از طریق هواپیماهای بدون سرنشین می‌تواند نقش مهمی در تعیین تعداد غیرنظامیان حاضر در صحنه عملیات داشته باشد و مانع از ایجاد خسارات و تلفات جانی بسیار شود. پهبادها قادر به ارسال اطلاعات بصورت زنده به مرکز فرماندهی عملیات هستند و این خود قابلیت ویژه و کمک کننده در رعایت اصل تناسب است (حسینی و یزدان نجات،222:1392).
4-2- اتخاذ اقدامات احتیاطی در حمله
طبق قاعده 17 قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی هریک از طرف¬های دیگر باید هرگونه اقدام احتیاطی ممکن را در گزینش ابزارها و روش¬های جنگی به عمل آورند و طبق پروتکل اول الحاقی نیز «در هدایت عملیات¬های نظامی در ارتباط با جمعیت غیرنظامی و اهداف غیرنظامی احتیاط دائم باید اتخاذ شود» (هنکرتز و دوسوالدبک، 1387: 137). قابلیت رعایت اقدامات احتیاطی در حمله اینگونه تفسیر شده است که تنها در مواردی قابل اعمال است که با در نظر گرفتن کلیه شرایط و اوضاع و احوال حاکم بر زمان حمله ممکن باشد (خرمی،174:1396). همانطور که گفته شد نحوه تعامل راهبرهای یک هواپیمای بدون سرنشین با هواپیمای در حال ماموریت به این ترتیب است که داده¬های مربوط به ماموریت را به یک ماشین تصمیم¬گیر بیرونی ارسال و فرمان¬هایی که آن ماشین ارسال می¬کند را اجرا می¬کند سپس دستورهای لازم نیز از همین مسیر برای هواپیما ارسال می¬شود (آقاجانی،131:1388). چنانچه گونه¬های پیشرفته هواپیماهای بدون سرنشین قادر به انتقال اطلاعات در زمان باشند به نظر می¬رسد شرط عملا امکانپذیر بودن و قابلیت رعایت اقدامات احتیاطی در بکارگیری آنها ممکن باشد. اما هواپیماهای کاملا خودکار یا هواپیماهایی که نتواند اطلاعات را در زمان انتقال دهند یا دریافت کنند قابلیت رعایت اقدامات احتیاطی را نداشته در نتیجه بکارگیری آنها نقض اصل رعایت اقدامات احتیاطی در حمله محسوب می-گردد (خرمی،175:1396).
بررسی اصول و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه حاکی از عام¬الشمول و لازم¬الاجرا بودن آنها در تمامی شرایط از سوی طرف¬های درگیر و غیردرگیر در مخاصمات می¬باشد. بدیهی است که رعایت این اصول در طول مخاصمات مسلحانه به اطلاعات دقیق و کافی از وضعیت طرف دیگر درگیری احتیاج دارد. لذا دولت-ها برای رعایت این اصول مخصوصا اصل احتیاط مکلف به استفاده از ابزارهای مختلف جهت کسب اطلاعات هستند. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در گزارش سال 2011 خود به کاربرد دوگانه هواپیماهای بدون سرنشین اشاره کرده و این نکته را مدنظر قرار داده که استفاده از اینگونه هواپیماها همانند هر فناوری دیگر می‌تواند در راستای اجرای حقوق بشردوستانه نیز صورت گیرد (ICRC, 2011: 39). شاید بتوان استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین جاسوسی را در تحقق این امر یکی از مصادیق مورد توجه کمیته دانست. بنابراین کشورهای دارای فناوری هواپیماهای بدون سرنشین به منظور احترام و اطمینان از اجرای حقوق بین‌الملل بشردوستانه ملزمند که از این وسایل استفاده کنند و این الزام نه تنها شامل دول درگیر در مخاصمه که شامل کشورهای ثالث نیز می¬گردد و نقض این تعهد بعنوان نقض قواعد حقوق بشردوستانه تلقی می¬شود (Sassoli, 2002: 422). لذا سایر کشورها بخصوص هم¬پیمانان نظامی در صورت دارا بودن هواپیماهای پیشرفته جاسوسی و شناسایی باید به منظور اجرای هرچه بهتر اصول حقوق بشردوستانه از این وسایل برای راهنمایی و هدایت هم¬پیمانان خود که درگیر در جنگ هستند استفاده کنند.

نتیجه‌گیری
مزاياي منحصر هواپيماهاي بدون سرنشين نسبت به ساير ادوات نظامي سبب پشت سر نهادن توأمان مرزهاي جغرافيايي و حقوقي توسط دولت¬هاي صاحب اين نوع فناوري شده است كه به بهانه¬هاي مختلف و به خصوص مبارزه با تروريسم، اعمال خود را مجاز مي¬دانند و در اين راه از تفسير شخصي اصول و قواعد حقوق بين¬الملل و حقوق بين¬الملل بشردوستانه نيز در راستاي منافع خود بهره مي¬برند. نبايد فراموش كرد كه استفاده از اين وسايل، همچون ساير ادوات و تجهيزات جنگي بايد محدود به زمان و مكان مخاصمات مسلحانه باشد كه اصول و قواعد حقوق بين¬الملل بشردوستانه بر آنها حاكم است و نه چيزي مافوق يا مادون آن. بعنوان یک قاعده حقوق بین‌الملل بشردوستانه استفاده از روش¬ها یا جنگ¬افزارهایی که باعث صدمات شدید یا رنج غیرضرور می¬شوند ممنوع است. اینکه هواپیماهای بدون سرنشین بعنوان یکی از ابزار و وسایل نوین جنگی می‌توانند باعث ایجاد صدمات و لطمات شدید و غیر لازم گردند یا خیر و بطورکلی استفاده از آنها برطبق حقوق مخاصمات مسلحانه مجاز یا ممنوع است بستگی تام به این دارد که مطابقت کامل این هواپیماها را با اصول و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه بویژه اصل تفکیک و قواعد زیرمجموعه آن بررسی شود و میزان توانایی این هواپیماها در اجرای حقوق بشردوستانه و تامین اهداف آن مورد امکان¬سنجی قرار گیرد. بطورکلی استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در مخاصمات مسلحانه غیرقانونی نیست و نمی‌توان بطور مطلق مدعی شد که هرگونه استفاده از این هواپیماها هم راستا با اصول حقوق بشردوستانه نبوده بلکه باعث نقض این قواعد می¬شود. پاسخ به این مسائل به نحوه کاربرد و استفاده از این هواپیماها و اهداف و مقاصدی که برای آن بکار گرفته می¬شوند و مکان و زمان استفاده و قابلیت¬ها و محدودیت¬های هواپیماهای بدون سرنشین بستگی دارد. شاید بتوان اینطور نتیجه گرفت که استفاده از یک هواپیمای بدون سرنشین خودکار که قادر به بازنگری در کارهای خود نیست صرف¬نظر از اینکه قواعد حقوق بشردوستانه را نقض کنند یا نه استفاده از این نوع هواپیماها به دلیل عدم توانایی در رعایت اصل تفکیک برخلاف حقوق بشردوستانه است. اما در هواپیماهای بدون سرنشین با هدایت راهبر انسانی و کنترل از راه دور بدلیل ارتباط دائم و همزمان میان عملیات هواپیما با خلبان و عاملان پرواز به نظر می¬رسد که استفاده از این هواپیماها مغایر با اصول حقوق بشردوستانه نباشد. اگرچه اصول و قواعد حقوق بين¬الملل بشردوستانه پس از گذشت سال¬ها همچنان به خوبي ابعاد مختلف فناوري¬هاي نوين از جمله استفاده از هواپيماهاي بدون سرنشين مسلح را تحت پوشش قرار مي¬دهند، ظهور چالش¬هاي ماهوي و شكلي در قبال توسعه هواپيماهاي بدون سرنشين در آینده، لزوم ترجمان جديد قواعد قديمي و تصويب قواعد جديد در زمينه حقوق بين¬الملل بشردوستانه را مي¬طلبد.