فارسی:
1- امینی، زهره (1391)، «نقش گیاهان تراریخته در تولید آنتی ژن و واکسن¬ها»، فصلنامه پزشکی، ش1.
2- پورداود، مهدی و دیگران (1395)، «بررسی محصولات تراریخته از دیدگاه دینی و سیاسی»، فصلنامه پزشکی، ش 3.
3- ترابی¬نیا، نرجس و عبدلی نسب، مریم (1392)، «اهمیت تراریختگی گیاهان در مقابله با بیوتروریسم»، فصلنامه پزشکی، دوره 2، ش 4.
4- شاه حسینی، محمد حسن (1380)، بیوتروریسم: شبح جنگ¬های بیولوژیک، تهران: انتشارات یزدان.
5- شبکه اطلاع¬رسانی دانا، گروه استان آذربایجان شرقی، شناسه خبر: 910503، محصولات تراریخته، عاملی برای بیوتروریسم و نیازمندسازی دائمی ایران در واردات/ تولید انبوه یا محیط زیست؟!/ لزوم تعریف واضح از آلودگی تراریخته، http://www.dana.ir/news/910503.html
6- ضرابی، مریم (1395)، «خطر تولارمی در بیوتروریسم»، همایش ملی بیماری¬های مشترک بین انسان و دام.
7- کوچک¬زاده، احمد و شکوهی¬فر، نرگس (1395)، «مزایا و معایب محصولات ترایخته و ایمنی زیستی»، فصلنامه پزشکی.
8- مشهدی، علی و دیگران (1398)، «تروریسم زیست محیطی: تحلیل ساختار شناختی انواع و مرتکبان آن»، فصلنامه پزشکی.
9- زرقانی، سید هادی و دیگران (1397)، «بیوتروریسم و تاثیر آن بر امنیت شهروندان»، فصلنامه پزشکی، دوره 3، ش 11.

لاتین:
10- Johannes, Hedman and others (2017). Lina Boiso. Bertil Magnusson. Peter Radstorm. Validation guidelines for PCR workflows in bioterrorism preparedness, food safety and forensics.
11- Manuela, Oliveira and otjers (2020). Wojciech Branicki, António Amorim. Biowarfare, bioterrorism and biocrime: A historical overview on microbial harmful applications.
12- Eva, Thomann (2018). Department of Politics, University of Exeter. Food Safety Policy: Transnational, Hybrid, Wicked.
13- SECURITIES AND EXCHANGE COMMISSION. Washington, D.C. 20549. MONSANTO COMPANY. Commission file number 001-16167.
14- W.S. Carus (2017). A Short History of Biological Warfare: From Pre-history to the 21st Century, Government Printing Office.
15- V. Barras, G. Greub (2014). History of biological warfare and bioterrorism, Clin. Microbiol. Infect.
16- Historical notes on botulism (2009). Clostridium botulinum, botulinum toxin, and the idea of the therapeutic use of the toxin. Erbguth FJ. Mov Disord.
17- Bausch DG and Towner JS (2007). Assessment of the risk of Ebola virus transmission from bodily fluids and fomites. J Infect Dis.
18- Bray M (2014). Diagnosis and treatment of Ebola and Marburg virus disease.
19- Michael BA.Oldstone (2017). Ebola’s Curse: 2013–2016 Outbreak in West Africa.
20- Daniell H. stephen J.S. and wycoff K (2001). Medical Molecular farming: Production of antibodies biopharmaceuticals and edible vaccines in plants. Trends in plant science.
21- Mahendra Pal. Vikram Godishala. Ramana Kv (2017). An Overview on Biological Weapons and Bioterrorism.
22- Mohammadhosein Shah Hoseini (2002). Bioterrorism: Biological pseudo-wars.
23- Smart JK (1997). History of chemical and biological warfare: an American perspective. In: Sidell FR, Takafuji ET, Franz DR, editors. Medical Aspects of Chemical and Biological Warfare. Washington DC: Borden Institute, Walter Reed Army Medical Center.

مقدمه
مواد تراریخته مانند یک شمشیر دو لبه عمل می¬کنند. از طرفی به گفته محققان و دانشمندان مواد تراریخته به خاطر دستکاری¬های ژنتیکی و ساخته دست بشر بودن می¬توانند بعنوان یک سلاح و عامل بیوتروریسمی عمل کنند. همانطور که دیده شده، سلاح¬های بیولوژیکی و بیوتروریسمی در طول تاریخ بشر بطور مکرر مورد استفاده قرار گرفته¬اند اما کارآیی آنها برای استفاده بعنوان سلاح جنگی کاملاً تأیید نشده است. از آنجا که عفونت¬های طبیعی خطر زیادی برای سلامتی انسان دارند، مانند مورد آلودگی به ویروس سارس، آنفولانزا و غیره، که درگیری زیادی وجود دارد، بیشتر به دلیل انتشار آسان، تهدید استفاده از آن بعنوان یک سلاح بیوتروریسمی را نمی¬توان دست کم گرفت همچنان تهدید بزرگی است.
موضوع تولید و مصرف محصولات تراریخته یکی از چالش برانگیزترین مباحث در بحث تامین و امنیت غذایی بشر در جهان می¬باشد. فقدان دلایل علمی کافی دانشمندان در این زمینه و زمان بر بودن نتیجه-گیری حاصل از اقدامات مهندسی ژنتیک موجب آن شده است تا این مبحث موافقان و مخالفان زیادی داشته باشد. چالش دیگر مسئله بیوتروریسم این است که برخی متخصصان و کشورها را بر آن داشته تا تولید این محصولات توسط کشورهای پیشرفته و صادرات آن به کشورهای دیگر را نوعی بیوتروریسم و حتی نسل¬کشی بدانند (پورداود و دیگران، 1395).  
اما از زمان پیدایش انسان، همواره غذا اصلی¬ترین دغدغه¬ بشر برای بقا بوده است و بشر از راه¬های گوناگون درصدد رفع این نیاز به پا خواسته است، لذا به همین منظور جلوگیری از مواجهه با چالش کمبود غذا و تامین امنیت غذایی، استفاده از روش¬های مهندسی ژنتیک، ایجاد اورگانیسم¬های تراریخته در کشورهای مختلف جهان رشد و توسعه یافته است (همان). این علم نوظهور که کار آن دستکاری ژنتیکی مواد خوراکی و بذرهاست شاید بگونه¬ای به سالیان دور و دراز برگردد، اما نمونه¬های آشکار و جدی¬تر آن کمتر از نیم قرن هست که دنیای ما را تحت تاثیر خود قرار داده است.
کاهش مصرف سموم، کاهش هزینه تولید، کاهش قیمت مواد غذایی، افزایش عملکرد، کاهش بقایای سموم در بذر و قسمت¬های خوراکی، کاهش هزینه¬های ناشی از واردات آفت¬کش¬ها، سمپاش و هزینه¬های درمانی مرتبط به مسمومیت¬ها از مزایای کاربرد این تکنولوژی عنوان شده است. علاوه بر مزایای فوق¬الذکر، تاکید می¬کنیم که این مواد تراریخته علاوه بر خاصیت خوراکی¬ که دارند در واکسن¬سازی نیز نقش عمده¬ای داشته¬اند؛ چراکه همان پروتئین¬هایی که از این مواد به بدن انتقال می¬یابد از طریق انتقال دی.¬ان.¬ای نوترکیب در سلول¬های گیاهی نیز تولید خواهند شد. استفاده آسان از این واکسن¬های مشتق از مواد تراریخته، تولید همزمان چندین دارو و واکسن از یک محصول و ... از جمله توجیهات دانشمندان و محققان فعال در این زمینه هست. از طرفی مخالفان تولید محصولات تراریخته نیز توجیهات خاص خود را دارند، مخالفان به دو دسته تفکیک می¬شوند:
- دسته¬ای که افرادی مذهبی بوده و با تغییر ذات وجودی یک اُرگانیسم، گیاه یا موجود مشکل دارند و تراریختگی را تهدیدی در گردش طبیعی فرآیندهای هوشمندانه می¬دانند؛
- و دسته دومی که با پیامدها و اثرات جانبی مواد تراریخته بر سلامتی انسان، حیوان، محیط زیست و اثرات سوء اقتصادی مشکل دارند.  
که در ادامه این مقاله ما دلایل مخالفت و موافقت این دو دسته افراد را در زمینه تراریختگی مواد بررسی خواهیم کرد.

1- تراریختگی و بیوتروریسم
یکی دیگر از چالش¬های پیش¬روی تراریختگی موضوع بیوتروریسم و سوء استفاده کشورهای پیشرفته و پیشگام تولید این مواد می¬باشد. نتایج بررسی¬ها و تحقیقات یکسری محققان نشان داده که در طی سال¬ها و جنگ¬های متعدد، استفاده از اُرگانیسم¬ها، مواد و خوراکی¬های تغییر یافته¬ ژنتیکی گاهاً عامل نسل¬کشی، بیماری، آسیب¬های فیزیکی و روانی بر پاره¬ای از مردم گوشه¬ای از جهان بوده است که ما به آن بیوتروریسم می¬گوئیم. برای مثال می¬توان به شرکت مونسانتو تولید¬ کننده ماده شیمیایی «عامل نارنجی» اشاره کرد که  با همکاری شرکت داو (که آن شرکت نیز اکنون در زمینه تجارت مواد تراریخته فعال است) و با اطلاع از کشنده و خطرناک بودن این ماده آن را در اختیار دولت آمریکا نهاد تا در سطح وسیع برای از بین بردن برگ‌های جنگل‌های ویتنام به منظور مشخص¬ شدن مخفیگاه‌های ویتنامی‌ها از این ماده استفاده کند. این ماده قویاً کشنده سبب مرگ نیم میلیون شهروند و ناقص¬الخلقه شدن نیم میلیون نوزاد ویتنامی و حتی شیمیایی شدن هزاران نظامی آمریکایی شد که اثر آن تاکنون بر آنها ادامه دارد. تولید تجاری مواد خطرناک دیگری همچون ساخارین، PCBs ، آفت¬کش خطرناکDDT، آسپارتام (مسبب بیماری¬هایی مانند MS، مولد سرطان و حفره‌های حجیم در مغز، آلزایمر، پارکینسون و بیماری¬های دیگر مطابق تحقیقات سازمان غذا و داروی آمریکا)، علفکش رانداپ یا گلایفوسیت (که بسیار قوی بوده و برای انسان عوارضی چون سرطان و اختلالات رشد و نقص مادرزادی دارد) و مواد سمی دیگر که هریک عوارضی داشته و مسبب مشکلاتی بوده‌اند نیز در پیشینه این شرکت می‌باشد. بعلاوه مونسانتو ماده شیمیایی ممنوعه «فسفر سفید» را در جنگ غزه برای سوزاندن پوست، گوشت و استخوان فلسطینیان در دمای 2760 درجه و کشتن آنها در سال 2008 و 2009 در اختیار وزارت جنگ رژیم اسرائیل قرار داد. در سال 1994 مونسانتو تا جایی که توانست شرکت¬های تولید بذر در آمریکا را خرید و بذر آنها را به شیوه‌ای تجدید-ناپذیر تراریخته (دستکاری ژنتیکی شده) نمود (تولید بذر ترمیناتور) تا هم رقبا را حذف نماید و هم مردم برای غذا به صورت دائم به مونسانتو وابسته شوند. مونسانتو پس از توسعه یافتن در سال 2000 خود را بعنوان یک شرکت صرفاً کشاورزی (بیوتکنولوژی کشاورزی) معرفی نمود! که البته در هفتم ژوئن ۲۰۱۸ این شرکت منحل گشت و سایت‌های تولیدی آن جزئی از بایر که شرکت شرکت صنایع شیمیایی، داروسازی و زیست فناوری آلمانی است، گردید (کمیسیون امنیت و تبادلات، واشنگتن، شرکت مونسسانتو، شماره پرونده کمیسیون 001-16167). در تاریخ ۱۰ اوت ۲۰۱۸ دادگاهی در سان‌فرانسیسکو،  شرکت بایر را به جرم فروش سموم حاوی گلیفوسات که خود نمونه¬ای از بیوتروریسم هست، محکوم به پرداخت ۲۹۰ میلیون دلار به لی جانسون باغبانی مبتلا به سرطان کرد (کمیسیون امنیت و تبادلات، واشنگتن، شرکت مونسسانتو، شماره پرونده کمیسیون 001-16167).
1-1- عوامل بیوتروریسمی
مركز كنترل و پیشگیری بیماری در ایالات متحده  (CDC)و موسسه ملی عوامل بیماری¬زای عفونی و آلرژی¬زا آمریکا (NIAID)  عوامل بیماری¬زایی را كه بطور بالقوه بعنوان عوامل بیوتروریسم استفاده می-شوند، در سه دسته قرار می¬دهند (ترابی¬نیا و دیگران، 1395: 64): باكتری¬ها، ویروس¬ها و توكسین¬های باكتریایی.
دسته اول (A)، شامل پاتوژن¬های مهمی است که بالاترین خطر برای امنیت و سلامت عمومی کشورها محسوب می¬گردد، زیرا به راحتی منتشر یا از فردی به فردی منتقل می¬شوند، و منجر به میزان مرگ¬ومیر بالایی می¬گردد.
دسته دوم (B)، شامل پاتوژن¬هایی است كه حد انتشار متوسط و كمی دارند، نرخ مرگ¬ومیر متوسط و میزان مرگ¬ومیر كم می¬باشد.
دسته سوم (C)، شامل پاتوژن¬هایی است كه می¬توانند بعنوان عوامل بیوتروریسمی در آینده مهندسی شوند.  
1-2- بیماری‌های مرتبط به عوامل بیوتروریسمی
- اوتیسم: برخی پژوهش¬ها ارتباط مستقیم بین مصرف محصولات تراریخته و بیماری¬های خاص مانند اوتیسم را نشان می‌دهد.
- سرطان بر اثر سم مخصوص تراریخته‌ها: کمیته مشترک سازمان جهانی بهداشت و فائو برمبنای اظهارنظر انجمن بین‌المللی تحقیقات سرطان‌ به این نتیجه رسیده‌اند که علف‌کش‌ غالب در محصولات تراریخته یعنی گلایفوسیت سرطان¬‌زا است.
- آکادمی پزشکی زیست محیطی آمریکا AAEM، تأثیرات مصرف محصولات تراریخته را شامل ارگان‌های داخلی صدمه دیده، اختلالات دستگاه گوارش، اختلالات دستگاه ایمنی بدن، افزایش سرعت پیر شدن و ناباروری عنوان کرده است.
- سمی شدن خون مادر و جنین: یک تحقیق در کانادا حضور آفت¬کش‌های مرتبط با غذاهای دستکاری شده ژنتیکی در خون زنان، مادران باردار و جنین را نشان داده است.
- DNA محصولات دستکاری شده ژنتیکی به انسان‌هایی که آنها را می‌خورند، منتقل می‌شود. در یک مطالعه جدید که با بررسی کارشناسی کتابخانه عمومی علوم (PLOS) منتشر شد، محققان تاکید کردند که شواهد کافی وجود دارد که قطعات DNA غذا حاوی ژن‌های کاملی هستند که می‌توانند از طریق یک مکانیسم ناشناخته وارد سیستم گردش خون انسان شوند.
- اختلال خود ایمنی، بیماری سلیاک که علائم آن شامل نفوذپذیری روده، باکتری‌های نامتعادل روده، اختلال دستگاه ایمنی بدن و واکنش آلرژیک، اختلال هضم و آسیب به دیواره روده است. مطالعات جدید محصولات دستکاری شده را با اختلالات گلوتن در 18 میلیون آمریکایی مرتبط می‌داند.
- نقایص مادرزادی بر اثر سم مخصوص تراریخته¬ها: گلیفوسیت (علف¬کش) با نقص در هنگام تولد مرتبط است. کمیسیون اتحادیه اروپا از سال 2002 می‌داند که گلیفوسیت باعث ناهنجاری می‌شود.
- اوتیسم، پارکینسون و آلزایمر: یک مطالعه انجام شده علف‌کش گلیفوسیت را به اوتیسم، پارکینسون و آلزایمر مرتبط می‌داند.
- مرگ¬ومیر سریع و زیاد، سرطان پستان، آسیب به غده هیپوفیز، احتقان و نکروز کبد و مشکلات کلیه و بیماری‌های بسیار دیگر.
شاید اولین بار مواد تراریخته برای برطرف ساختن نیاز مواد خوراکی انسان¬ها معرفی شده باشد، اما نباید این موضوع را در نظر گرفت که همواره در جهان کشورها، سیاست¬ها و ذینفعانی وجود دارند که از اثرات سوء این قبیل محصولات نفع می¬برند، شاید بتوان گفت ایجاد این بیماری¬ها بین جوامع، رجوع بیماران به مراکز درمانی، مرگ و میر، نسل¬کشی و نسل¬های ناقص و مشکل¬دار از دلایل مهم مخالفت یک سری از دانشمندان در مصرف مواد تراریخته هستند (مانولا اولیور و دیگران، 2020)، در کشوری که تعداد زیادی دچار سرطان، آلزایمر، مشکلات درمانی مرتبط شده باشند، نیروی کار کافی و سرحال وجود نخواهد داشت، یا درکشوری که نسل جوان آن به اوتیسم مبتلا شده نمی¬توان انتظار صنعت یا پیشرفت داشت، لذا کشور به قدرت¬های برتر جهان وابسته خواهد شد، این نوعی از بیوتروریسم هست که همراه با خوراک در کشورها وارد شده است.
اما اینکه آیا بیوتروریسم فقط به همین چند دهه گذشته ارتباط داشته است یا خیر، باید اشاره کنیم که بیوتروریسم یا حملات بیولوژیکی از سالیان دور همواره در جهان جریان داشته است، در جدول شماره 1 می¬توان مثال¬هایی از جنگ¬های بیولوژیکی در طی هزاران سال پیش را مشاهده کرد (وی اس کاروس، 2017).

جدول 1) نمونه¬هایی از استفاده از میکروارگانیسم¬ها در جنگ¬های بیولوژیکی طی هزاره¬های گذشته

تاریخ    نمونه¬هایی از استفاده از میکروارگانیسم¬ها در جنگ¬های بیولوژیکی
دوران پیش از تاریخ    قبیله ملانزی (وانواتو واقعی) از سر نیزه¬های آلوده به کزاز استفاده کرد.
قرن 14 قبل از میلاد    ارتش هیت، قوچ¬های آلوده به تولارمی را به اردوگاه دشمنان خود می¬فرستاد.
قرن 6 قبل از میلاد (جنگ تروا)
    کمانداران سکایی با فرو بردن سر نیزه¬های خود در جسدهای تجزیه کننده و خون انسان حاوی C. perfringens و C. tetani، نیزه¬های خود را آلوده می¬کردند.
1115    امپراطور بارباروسا در تورتونای ایتالیا چاه¬های آب را با بدن انسان مسموم می¬کرد.
1340    ژان، دوک نرماندی، اسب¬های مرده را بر روی دیوار به قلعه محاصره شده Thun l’eveque که توسط انگلیسی¬ها بازداشت شده بود، آویزان کرد.
(جنگ¬های صدساله)    ارتش تارتار (مغول) اجساد قربانیان طاعون را بر روی دیوارهای شهر کافه (فئودوسیا، اوکراین) منجنیق کرد تا ارتش ژنو را دچار آسیب کند.
1346    ارتش لیتوانی اجساد کشته شدگان در جنگ، کود و زباله را در شهر کارلشتاین (بوهمیا) منجنیق کرد.
1422    اسپانیا شراب مخلوط با خون بیماران جذامی را به مخالفان فرانسوی خود در ناپل (ایتالیا) فروخت.
1495    پیزارو لباس¬های آلوده به واریولا را به جوامع بومی آمریکای جنوبی ارائه داد.
1500    لهستانی که بزاق دهان سگ¬های هار را به سمت دشمنان خود پرتاب می¬کردند.
1650    (آنتوان فیلیپس ون لیوان هوک پدر میکروبیولوژی)
1676    ارتش روسیه اجساد قربانیان طاعون را به شهرهای سوئد در Reval (استونی) منجنیق کرد.
1710    انگلیس پتوهای آلوده به آبله را به بومیان آمریکا ارائه داد.
1763 (جنگ فرانسه – هندوستان)    انگلیس سعی کرد با تلقیح غیرنظامیانی که از بوستون فرار می¬کنند، آبله را در میان نیروهای قاره¬ای گسترش دهد.
1776-1781 (جنگ-های انقلابی آمریکا)    ارتش¬های ناپلئونی برای تقویت شیوع مالاریا در دشت¬های اطراف مانتو (ایتالیا) سیلاب ایجاد کردند.
1797    سربازان متفقین،  لباس¬های آلوده به تب زرد و آبله را به سربازان متحدین فروختند.
1861-1863 (جنگ-های داخلی آمریکا)    توسعه نظریه فاصله جرم و اصول میکروبیولوژی توسط لوئیس پاستور و رابرت کوخ
پایان قرن 19    نیروهای آلمانی اسب و قاطر آلوده به بیماری مسری بین اسب و انسان و سیاه زخم را به متفقین فروختند.
1914-1918 (جنگ جهانی اول)

سربازان آلمانی گوسفندان آلوده و سیاه زخم را به روسیه (در رومانی) فروختند، سربازان آلمانی گوسفندان آلوده به بیماری مسری و سیاه زخم را به ارتش¬های انگلیس و هند فروختند، نیروهای آلمانی تلاش کردند تا وبا را در ایتالیا و طاعون را در سن پترزبورگ گسترش دهند، پروتکل ممنوعیت استفاده از مواد بیولوژیکی معروف به پروتکل ژنو
1925    ارتش ژاپن برای بررسی شیوع وبا و تیفوس، چاه¬های آب را در روستاهای چین مسموم کرد.
1939-1945 (جنگ جهانی دوم)    زندانیان جنگی ژاپنی را با عوامل ایجاد قانقاریا، سیاه زخم، مننژیت، وبا، اسهال خونی و طاعون تلقیح كردند.
1972    کنوانسیون ممنوعیت توسعه، تولید و انبارکردن سلاح¬های باکتریایی (بیولوژیکی)، و سموم
2001    قانون میهن¬پرستی ایالات متحده امضا شد، که در آن توانایی مقامات اجرای قانون فدرال و ملی ضد تروریسم را افزایش می¬دهند.

2- تراریختگی و مقابله با بیوتروریسم
همانطور که ابتدای کار گفته شد دیدگاه دوم مرتبط با محققان، متخصصان و دانشمندانی است که موافق استفاده از مواد تراریخته هستند، آنها بر این باورند که حتی مواد تراریخته را می¬توان برای مقابله با بیوتروریسم و بیماری¬های واگیردار نیز استفاده نمود (امینی، 1391). در سال¬های اخیر پیشرفت¬های قابل توجهی جهت تراریختی گیاهان در مقابله با عوامل بیوتروریسمی صورت گرفته است. در جهان كنوني واكسن¬هاي بسياري برعليه بيماري¬هاي واگيردار در بازار موجود است .اما از آنجايي كه بيشتر آنها گران هستند در حال حاضر كوشش¬هاي بسياري صورت مي¬گيرد تا با استفاده از گياهان تراريخته واكسن¬هاي خوراكي گياهي توليد شود. اين واكسن¬ها ارزان بوده و نسبت به واكسن¬هاي تجاري داراي مزاياي بسياري هستند كه از مهمترين آنها مي¬توان به سالم بودن فرآورده¬های حاصل و كاهش هزينه¬هاي توليد، انبارداری و حمل و نقل اشاره كرد. گياهان تراريخته شده براي اين منظور مي¬توانند پروتئين¬هاي نوتركيب شامل آنتي بادي¬ها و آنتي ژن¬هاي ويروسي و باكتريايي را بيان كنند. در سال¬هاي اخير گياهاني با ارزش غذايي بالا بعنوان سيستم¬هاي بيان انتخاب شده¬اند. بعضي از آنها را مي¬توان خام خورد و در نتيجه نياز به فرآيند فرآوري و خالص¬سازي را كاهش مي¬دهند. تاكنون از گياهاني مانند موز، گوجه فرنگي، برنج، هويج و ... براي توليد واكسن بر عليه بيماري¬هاي مشخصي مانند هپاتيت B، وبا، HIV و ... استفاده شده است در ذیل به مهم¬¬ترین بیماری¬هایی كه بعنوان سلاح بیولوژیک استفاده شده و پیشرفت¬های مهندسی ژنوم گیاهی در این زمینه اشاره می¬گردد:
1-2- طاعون
طاعون، كه علت بیمارهای همه¬گیر بزرگ در طول تاریخ بشر است كه توسط باكتری گرم منفی، غیر اسپوردار و داخل سلولی  Y.pestisكه متعلق به گروه پاتوژنی A می¬باشد، ایجاد می¬شود. در چرخه زندگی این باكتری جوندگان ابتدایی، كک و پستانداران كوچک دخالت دارند. واكسن زیر واحدی در برابر طاعون براساس 2 آنتی ژن Y.pestis می¬باشد كه یا به صورت جداگانه و یا بعنوان پروتئین فیوژن (F1-LcrV) تركیب و بیان می¬شوند. پروتئین فیوژن (F1-LcrV) می¬تواند به صورت خوراكی نیز تولید شود. واكسن طاعون از گیاه توتو N. benthamiana  با انتقال و بیان F1-LcrV تولید شده است. آنتی ژن¬های تولید شده، به صورت زیر جلدی در سه دوز به خوكچه هندی تزریق شد، و IgG آنتی ژن اختصاصی سرم استخراج و حفاظت قابل توجهی را در برابر آئروسل با Y.pestis بدخیم در 21 روز، با بالاترین میزان بقا پیدا كرد.
2-2- سیاه زخم یا آنتراکس
 بیماری باکتریایی ویژه گیاهخواران اهلی (مانند گوسفند، بز و گاو) می¬باشد. عامل بیماری باسیلوس آنتراسیس است. سیاه زخم در میان کشاورزان کشورهای در حال توسعه مثل آفریقا و آمریکای مرکزی به صورت اندمیک وجود دارد. عفونت در انسان تصادفی بوده و در اثر تماس با محصولات یا حیوانات آلوده است.
عامل بیماری باسیلوس آنتراسیس یک باسیل درشت ¬و میله‌ای شکل گرم مثبت است که در محیط‌های معمولی به خوبی رشد می‌کند. در محیط‌های نامساعد ایجاد هاگ می‌کند لذا خیلی مقاوم می‌باشد. هاگ نسبت به شرایط نامناسب محیطی مقاوم بوده و طولانی مدت می‌تواند در هوا و به ویژه خاک زنده می‌ماند. در محیط ۳۷ درجه به خوبی در محیط آزمایشگاه رشد می‌کند. اولین باکتری است که بعنوان یک باکتری بیماری‌زا توسط که کشف شده‌ است. انواع بیماریزای باسیل سیاه زخم دارای یک پوشش (کپسول) به نام poly-D-glutamic acid و 3 پروتئین سمی (exotoxin) به نام‌های Edema Factor، Protective Antigen و D-Poly Acid D- Glutamic می¬باشند که برای جلوگیری از بیگانه خواری توسط گلبول¬های سفید لازم¬اند؛ و باسیل¬هایی که فاقد این آنتی ژن هستند توسط گلبول‌های سفید از بین می¬روند .Edema factor باعث ایجاد آدم می‌شود و همچنین باعث اختلال در سیستم ایمنی میزبان می‌شود. Lethal factor   همچنان که از اسمش پیداست با مکانیسم‌هایی که هنوز ناشناخته است باعث مرگ می‌شود. مهم‌ترین مکانیسم شناخته شده آن از بین بردن ماکروفاژها به علت خاصیت پروتئازی آن می‌باشد. آنتی ژن محافظ همچنانکه از نامش پیداست عامل حمایت‌ کننده است و دو فاکتور قبلی بدون اتصال به این فاکتور کارایی خود را از دست می‌دهند.
شایان ذکر است که باسیل سیاه زخم به دلیل خطرناک بودن در حملات بیوتروریسم کاربرد دارد. در طول دهه گذشته، تلاش¬های قابل توجهی به سمت توسعه واكسن¬های تهیه شده خوراكی مبتنی بر گیاه در برابر سیاه زخم انجام شده است. در ابتدا، تلاش¬ها برای تولید واكسن زیرجلدی سیاه زخم در گیاهان تراریخته-ای مانند گوجه فرنگی، سیب زمینی و خردل انجام شد. اولین گزارش بیان PA در گیاهان در نتیجه تراریخته كردن هسته توتون ذکر شده است. اخیراً نیز گزارش شده که با تراریخته کردن خردل توانسته¬اند این گیاه را به واکسنی خوراکی هم برای انسان و هم برای دام در برابر سیاه زخم تبدیل کنند.
3-2- سم بوتولینوم یا بیماری بوتولیسم
بوتولیسم یک بیماری فلج‌ کننده جدی و نادر است که به وسیله سم حاصل از باکتری کلستریدیوم بوتولینوم ایجاد می‌شود. سه نوع عمده بوتولیسم عبارتند از: بوتولیسم غذایی که با خوردن غذاهای حاوی سم ایجاد می‌شود. بوتولیسم زخم که حاصل عفونی شدن زخم با باکتری کلستریدیوم بوتولینم است. بوتولیسم نوزادان که با مصرف ذرات حاوی باکتری ایجاد می‌شود. ۷ نوع زهرابه بوتولیسم شناخته شده‌اند که با حروف A تا G نشان داده می‌شوند. تنها انواع A, B، E, F در انسان سبب بیماری می‌شوند.
تلاش برای ساخت واكسن زیر واحدی مبتنی بر گیاه در برابر بوتولیسم،MucoRice ، یک سیستم بیان ژن مبتنی بر برنج برای تولید واكسن مخاطی است، كه با تکنولوژی RNAi تركیب شده تا تجمع عمده پروتئین¬های ذخیره¬ای درون¬زا را برای تولید یک آنتی ژن واكسن بوتولیسم در دانه برنج تحت تاثیر قرار بده. یک آنتی ژن مونوكلونال نوتركیب scFv  ضد سم بوتولینوم نیز از گیاهان تولید شده است (اربگوث اف جی مودیسورد، 2009).
4-2- تب ابولا
بیماری ویروسی ابولا یا تب خونریزی‌ دهنده¬ ابولا نوعی بیماری انسانی است که از ویروس ابولا ناشی می‌شود. این بیماری برای اولین بار در کشور کنگو دیده شد. نشانه‌های این بیماری معمولاً دو روز تا سه هفته بعد از تماس با ویروس و به صورت تب، گلو درد، دردهای ماهیچه‌ای و سردرد ظاهر می‌شوند. معمولاً حالت تهوع، استفراغ و اسهال و همچنین کاهش عملکرد کبد و کلیه‌ها به دنبال این موارد می‌آیند. در این زمان، مبتلایان دچار خونریزی می‌شوند. زد مپ یا زی مپ یک زیست‌داروی آزمایشی شامل سه پادتن تک‌تیره¬ انسانی ‌شده ‌است که برای درمان بیماری ویروسی ابولا ساخته شده ‌است. این دارو که توسط شرکت زیست‌داروی¬ مپ طراحی شده ‌است،¬ از نوعی¬ تنباکو به نام نیکوتیان اقتباس گردیده است (مایکل بی آی اولدستون، 2016). زی مپ که ترکیبی از آنتی بیوتیک هاست به پروتئین¬های سطح ویروس حمله می¬کند. مواردی که در بالا گفته شد تنها بخشی از مزایای استفاده از گیاهان یا مواد تراریخته در درمان یا ساخت واکسن برای بیماری¬های خطرناک هستند. در مقایسه با روش¬های سنتی تولید واکسن، واکسن¬های خوراکی گیاهی به آسانی استفاده می¬شوند. هزینه تولید پایینی دارند، به راحتی ذخیره و نگهداری می-شوند، حمل و نقل آنها مقرون به صرفه بوده و از این¬رو جامعه پزشکی تمایل زیادی به تولید این نوع داروها از مواد و گیاهان تراریخته دارند.

3- یافته‌های پژوهش
- چگونه استفاده از محصولات تراریخته باعث کاهش تنوع زیستی و خطر محیط زیست می‌شود؟
به دلیل استفاده بیشتر از سموم و نیز به دلیل تولید سم پروتئینی در بخش¬های سبز گیاهان تراریخته مقاوم به آفت، تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی موجودات (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آنها می‌کاهد و خطری برای محیط زیست می‌باشد، از سوی دیگر یک گیاه دستکاری شده¬ آلوده شده به یک ژن خارجی، چنانچه در مزرعه کشت شود این آلودگی توسط گرده افشانی در محیط زیست پخش می‌شود و ارقام بومی و سایر ذخایر ژنتیکی را هم آلوده خواهد ساخت و تنوع زیستی را در معرض نابودی قرار خواهد داد.
- تکنولوژی تراریخته چگونه ذخایر ژنتیکی مفید کشور را در تقابل با حملات بیوتروریستی از بین خواهد برد؟
دشمن به هر نحوی که ممکن است در پی خارج کردن ذخایر ژنتیکی از ایران و ثبت در کشور خود (در نهایت تخریب آن در کشور ایران) می‌باشد. این درحالی است که همین ذخایر ژنتیکی و تنوع آن (باتوجه به ژن‌های قدرتمندشان) بعنوان برترین عامل برای مقابله با هر نوع تهدید و حمله بیوترویستی و اگروتروریستی می‌باشد. اکنون عده‌ای به نام علم!؟ در برخی موسسات و حتی دانشگاه‌ها در حال تراریخت نمودن گیاهان دارویی می‌باشند که علاوه بر امکان ایجاد مواد سمی یا آلرژی¬زا در آنها، منجر به حذف و کم شدن خواص آنها و نیز تهدیدی برای دوام حضورشان در اکوسیستم خواهد بود در این صورت بهبود بسیاری از بیماری¬های صعب¬العلاج و کشنده که اکنون با کمک طب سنتی در حال انجام است نیز میسر نخواهد شد و باز هم عوامل مقابله با حملات بیوتروریستی از دسترس خارج خواهند شد.
- آیا مقاله و مطلب علمی واقعی درباره بی‌خطر بودن دستکاری ژنتیکی شده‌ها وجود دارد؟
هیچ مقاله علمی و دقیقی درباره بی‌خطر بودن محصولات تراریخته وجود ندارد. صرفا کلی¬گویی‌هایی غیرعلمی و نادقیق درباره تراریخته‌ها بعنوان دلیل بر کشت آنها می‌آورند، یا مستنداتی غیرقابل رد یا اثبات بیان می‌کنند، مثلا با کلی¬گویی می‌گویند در طی 20 سال گذشته! که تراریخته‌ها را در برخی کشورها استفاده نموده¬اند، بیماری خاصی ناشی از تراریخته‌ها مشاهده ننموده‌اند! درحالیکه بعید است یک نفر یا یک تیم در این ۲۰ سال، مستمراً در این¬باره کار و یادداشت برداری کرده باشند و با مراجعه به بیمارستان¬ها یا حتی مردم بیمار یا با دراختیار گرفتن اسناد احتمالی موجود، تغذیه آنها و درصد استفاده مثلا بیماران سرطانی یا والدین بیماران اوتیسم از تراریخته‌ها را محاسبه کرده باشند. اگر اسنادی داشتند قطعاً ارائه می‌نمودند.
- آیا کشت مواد تراریخته در کشورهای دیگر هم ممنوع است؟
بسیاری از کشورها (حداقل37 کشور) مانند کشورهای اروپایی که برخی سابقه مصرف تراریخته‌ها را داشته‌اند پس از عوارض بسیار آنها و سمومشان، اکنون کشت محصولات دستکاری شده را منع نموده‌اند. احتمالاً مواردی مانند مسمومیت مرگبار ناشی از خیارهای تراریخته در اروپا و شیوع سرطان‌ها و انواع بیماری‌ها، در این تصمیم¬گیری‌ها بی‌تأثیر نبوده‌اند.
ایالات متحده آمریکا رتبه اول کشت محصولات تراریخته در سال 2018 را به خود اختصاص داد و 75 میلیون هکتار را زیر کشت این محصولات برد و پس از آن برزیل با 51.3 میلیون هکتار، آرژانتین با 23.9 میلیون هکتار، کانادا با 12.7 میلیون هکتار و هند با 11.6 میلیون هکتار در رتبه‎های دوم تا پنجم قرار داشتند. سطح زیر کشت تراریخته در سال 2018 در آمریکای لاتین، 79.4 میلیون هکتار؛ آسیا و اقیانوسیه 19.13 میلیون هکتار و در آفریقا  2.7 میلیون هکتار بود. کمیسیون اروپا و مرجع غذا و داروی این اتحادیه مجوزهای متعدد برای تولید و مصرف این محصولات در سراسر اتحادیه صادر کرده‌¬اند و براساس همین مجوزها تاکنون دو کشور عضو یعنی اسپانیا و پرتغال، به کشت ذرت تراریخته مقاوم به آفات پرداخته‌اند.
استرالیا در سال 2017، به ترتیب به ارزش 278 میلیون دلار، 5.2 میلیون دلار و 693 هزار دلار کنجاله سویا از برزیل، آرژانتین و ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. در همین سال ارزش واردات ذرت استرالیا از آرژانتین 253 هزار دلار بود. بررسی رویکرد مراجع قانونگذاری و کنشگران محیط زیست در استرالیا نشان می‌دهد این کشور بعنوان یکی از اولین کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته جهت¬گیری¬های مثبتی را نسبت به بهره¬برداری از این فناوری نشان می¬دهد. ژاپن یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان محصولات غذایی تراریخته برای مصرف انسان و دام و از تولیدکنندگان محصولات تراریخته است. این کشور سالانه 15 میلیون تن ذرت و 3.2 میلیون تن دانه سویا و 2.4 میلیون تن کلزا وارد می‌کند که غالبا از نوع تراریخته است. ذرت تراریخته امریکایی منشأ تأمین 69.3 درصد از واردات ذرت مصرفی مردم ژاپن است و 29.5 درصد نیز از برزیل وارد می¬شود که دومین تولید کننده بزرگ محصولات تراریخته در جهان است.
یکی از مطالب خلاف واقع که با اعلام خبر تولید ملی محصولات تراریخته از سال 1394 در برخی رسانه‌ها دنبال شد، ممنوعیت مصرف این محصولات در کشورهای اروپایی است. اتحادیه اروپا از سال 1990 دارای قانون صدور مجوز تولید و مصرف محصولات تراریخته است. اولین محصول تراریخته در سال 1992 به استناد این قانون در اروپا مجوز تولید و مصرف دریافت کرد که مربوط به واکسن بیماری اوژسکی (هاری کاذب) بود. مجوز اولین محصول زراعی تراریخته نیز در سال 1994 به استناد این قانون برای تنباکوی مقاوم به بروموکسینیل صادر شد. دستورالعمل صدور مجوز محصولات تراریخته در اتحادیه اروپا در سال 2001، با قانون جدیدی جایگزین شد. این قانون در سال 2004 اجرایی شد و از آن زمان تاکنون بطور مستمر، مجوز کشت و مصرف محصولات تراریخته در اروپا براساس قانون 2001 برای بیش از صد رخداد تراریخته صادر شده است و تعداد محصولات دارای مجوز کشت و مصرف براساس این قانون، درحال افزایش بوده است. بنابراین مطابق قوانین اتحادیه اروپا کشورها می‌توانند برای تصمیم‎گیری راجع به کشت، به دلایل سیاسی استناد کنند؛ اما برای ممنوعیت مصرف باید به دلایل علمی استناد کنند. به همین دلیل تاکنون ممنوعیت مصرف در کشورهای عضو اتحادیه اروپا تصویب نشده است. در عین حال، اتحادیه اروپا همچنان برای مصارف مختلف خود به واردات محصولات تراریخته تولیدی آمریکا، برزیل، آرژانتین و اروگوئه متکی است و در مورد مصرف این نوع محصولات ملاحظه‌ای ندارد. اداره بین‌الملل وزارت کشاورزی امریکا نیز در گزارشی این حقیقت را تصریح کرده است.
- آیا امکان استفاده هدفمند از محصولات دستکاری شده ژنتیکی بعنوان سلاح علیه کشور هدف وجود دارد؟
دو پژوهشگر؛ ‌دکتر گراث نیکلسون و همسرش نانسی در جنگ خلیج‌فارس، یک باکتری را در خون حدود نیمی از سربازانی که دچار بیماری در جنگ خلیج‌ فارس شدند، پیدا کردند،‌ که این باکتری دارای میزانی از ویروس ایدز بود. مشخص بود که این میکروب، دست‌ساز است و ژنتیک آن مهندسی شده برای جنگ بیولوژیک می‌باشد. یا بوجود آوردن تسلیحات بیولوژیک مانند ساخت بیوتکنولوژیکی ویروس ابولا و سیاه زخم و باکتری طاعون سیاه در موسسه دیمونا توسط رژیم اسرائیل. با وجود بیوتکنولوژی کشاورزی دیگر نیاز به استفاده مستقیم از داروها واکسن‌ها و ... نیست بلکه بدون اینکه هیچکس مطلع شود، ژن¬های بیماری موردنظر را در میوه‌ها، سبزی‌ها، غلات و حتی فرآورده‌های دامی قرار می‌دهند، خواه توسط دشمنان خارجی به وسیله واردات یا توسط مزدوران داخلی. بعنوان مثال ژن عقیمی را بر روی گندم برای عقیم کردن نسلی از یک کشور می‌توان نصب نمود، همه اینها نمونه¬هایی از بیوتروریسم هستند.
- آیا می¬توان از مواد تراریخته برای درست کردن واکسن استفاده کرد؟
 بطور معمول برای درمان بیماری¬های ناشی از آلودگی با باکتری یا ویروس از آنتی بیوتیک¬های مختلف استفاده مي-شود. اما استفاده نامناسب از آنتي بيوتيك¬ها منجر به افزايش مقاومت باكتري¬ها به آنها مي-شود. به همین دليل در راهكارهاي جديد ايمن¬سازي بدن انسان، بر روش¬هاي پيشگيري بيشتر از درمان بيماري¬هاي واگيردار سفارش و تاكيد می¬شود. در چنين شرايطي، تقاضا برای واكسن¬هاي ارزان قيمت روز به روز افزايش مي¬يابد. از اين¬رو يك نظريه جديد نياز است تا توليد و كاربرد واكسن¬ها را ساده¬تر كند. پيشرفت در روش¬هاي زيست¬شناسي مولكولي در دهه 80 میلادی به توسعه راهكارهاي جديد براي توليد زير واحد واكسن¬ها كمك کرد. اين پيشرفت¬ها شامل استفاده از سيستم¬هاي مختلف بيان پروتئين¬هاي نوتركيب مانند سيستم¬هاي فرمانتاسيون باكتري¬ها مانند E.coli يا سلول پستانداران مانند سلول¬های تخمدان موش چيني بودند (دنیل. اچ استیفن، 2001). ما اين سيستم¬ها داراي محدوديت¬هايي هستند. سيستم¬هاي بياني كه جهت توليد پروتئين¬هاي نوتركيب از سلول¬هاي پستانداران استفاده مي¬كنند، فرآورده¬هايي را به وجود می¬آورند كه بطور كامل مشابه آنهايي است كه بطور طبيعي در بدن انسان توليد مي¬شوند. اما چون كشت اين سلول¬ها گران تمام مي¬شود، اين سيستم در مقیاس محدود قابل اجرا هستند. همچنين ممكن است سم¬ها، عوامل آلوده¬كننده و ساير تركيب¬هاي خطرناك وارد سلول¬هاي حيواني شوند و فرآيند خالص¬سازي را سخت¬تر كنند. يك سيستم بيان كننده پروتئين¬هاي نوتركيب بايد مواد زيستي را با بيشترين فعاليت زيستي، ايمني و كمترين هزينه توليد كند. گياهان تراريخته جايگزين مناسبي براي سيستم¬هاي بيان رايج مانند كشت سلول¬هاي جانوري و پروكاريوتي هستند. گياهان تراريخته داراي ژن يا ژن¬هايي هستند كه بطور مصنوعي به آنها الحاق شده است. ژن الحاق شده بعنوان تراژن شناخته مي¬شود و ممكن است از يك گياه خويشاوند يا يك گونه بطور كامل متفاوت بدست آمده باشد. توليد گياهان تراريخته با اهداف مختلفي، مانند به دست آوردن عملكرد بيشتر، بهبود كيفيت، ايجاد مقاومت به آفات و بيماري¬ها ... صورت مي¬گيرد. مهمترين مزيت كاربرد گياهان تراريخته، سالم بودن فرآورده¬هاي حاصل از آنها است. گياهان تراريخته نمي¬توانند ميزبان پاتوژن¬هاي انساني باشند. از این¬رو فرآورده¬هاي آلوده به پاتوژن¬هاي انساني مانند ويروس هپاتيت، ويروس اچ .اي.وي، عوامل سرطان¬زا و سموم باكتريايي توليد نمي¬كنند.

نتیجه‌گیری
مواد تراریخته مانند یک شمشیر دو لبه عمل می¬کنند. از طرفی به گفته محققان و دانشمندان مواد تراریخته به خاطر دستکاری¬های ژنتیکی و ساخته دست بشر بودن می¬توانند بعنوان یک سلاح و عامل بیوتروریسمی عمل کنند. همانطور که دیده شده، سلاح¬های بیولوژیکی و بیوتروریسمی در طول تاریخ بشر بطور مکرر مورد استفاده قرار گرفته¬اند اما کارآیی آنها برای استفاده بعنوان سلاح جنگی کاملاً تأیید نشده است. از آنجا که عفونت¬های طبیعی خطر زیادی برای سلامتی انسان دارند، مانند مورد آلودگی به ویروس سارس، آنفولانزا و غیره، که درگیری زیادی وجود دارد، بیشتر به دلیل انتشار آسان، تهدید استفاده از آن بعنوان یک سلاح بیوتروریسمی را نمی¬توان دست کم گرفت همچنان تهدید بزرگی است. باتوجه به بیماری¬هایی که می¬تواند ناشی از مصرف مواد خوراکی حاصل شود، پس سلاح¬های بیولوژیکی و حملات بیوتروریستی یک تهدید مخرب برای جهان محسوب می¬شود. برای کنترل تأثیر جهانی بیوتروریسم، به یک تلاش منسجم توسط دانشمندان، ارائه دهندگان خدمات بهداشتی، دامپزشکان و اپیدمیولوژیست¬ها لازم است. بنابراین، ما توصیه می¬کنیم که آگاهی عمومی گسترده قبل، حین و بعد از چنین حمله¬ای (احتمالاً) بهبود یابد. مردم باید در مورد مواجهه بالقوه با حملات بیوتروریسم و مراحل مختلفی که برای بررسی توانایی دفاع زیستی ما و اطمینان از محافظت کافی در برابر تهدیدات موجود انجام می¬شود، آموزش ببینند. از سوی دیگر مواد تراریخته می¬توانند بعنوان عاملی در مقابله با بیماری¬های واگیردار بکار گرفته شوند. ساخت واکسن از گیاهان تراریخته پیشرفتی موثر در زمینه پزشکی بوده است، بگونه¬ای که از گیاهانی مانند گوجه فرنگی، خردل، تنباکو یا سیب¬زمینی با بیان ژن و تغییرات ژنتیکی می¬توان برای تولید واکسن¬های خوراکی، مقرون به صرفه و ساده هم برای انسان و هم برای حیوانات استفاده نمود.
 - مطالعات آتی: باتوجه به عدم اطلاعات و مقالات کافی که در زمینه مزایا و معایب مواد تراریخته و نقش آنها در عوامل بیوتروریسمی هست، توصیه می¬شود که در آینده محققان بیشتر به سراغ دلایل عدم استفاده از مواد تراریخته روی بیاورند و آنها را در زمینه تهدیدهای بیوتروریسمی دقیق¬تر در نظر بگیرند.