فارسی:
1- بی¬نا (1400)، «هدیه هفت میلیارد دلاری ایرانیان به ترکیه»، قابل دسترسی در: https://tejaratnews.com
2- بی¬نا (1399)، «ایرانی‌ها رتبه اول خرید مسکن در ترکیه»، قابل دسترسی به:
https://www.eghtesadonline.com    

لاتین:
3- Iran, Turkey to consider passport-free travels (2020). TEHRAN TIME https://www.tehrantimes.com/news/458164/Iran-Turkey-to-consider-passport-free-travels
4- Khajehpour, Behroz (2012). The Role of Economic and Energy Relations with Turkey and Russia in Irans National Strategy.
5- Kösebalaban, House (2020). Transformation of Turkish Foreign Policy Toward, Syria: The Return of Securitization, Middle East Critique.
6- Mansoureh, Ebrahimi and others (2017). Economic, Political, and Strategic Issues in Iran–Turkey Relations, 2002–2015, Contemporary Review of the Middle East.
7- Orkhan (2021). Iran’s official Says Trade Volume with Turkey to Reach $30B, Caspian News https://caspiannews.com/news-detail/irans-official-says-trade-volume-with-turkey-to-reach
8- Stephen, Larrabee (2013). Turkish-Iranian Relations in a Changing Middle East, Rand Corporation.
9- There are great cultural similarities between Iran and Turkey (2015). IBNA https://www.ibna.ir/en/naghli/215845/there-are-great-cultural-similarities-between-iran-and-turkey
10-  Turkey and Iran: Bitter Friends (2019). Bosom Rivals, International Crisis Group https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iran/b051-turkey-and-iran-bitter-friends-bosom-rivals
11- Turkey Exports to Iran (2020). Trading Economics, https://tradingeconomics.com/turkey/exports/iran.
12- Turkish-Iranian Relations Are Set to Become More Turbulent (2021). GMF The German Marshall Fund of united states https://www.gmfus.org/news/turkish-iranian-relations-are-set-become-more-turbulent
13- Turkey welcomes over 10 mln tourists in first 7 months of 2021 (2021). Hurriyet Daily News https://www.hurriyetdailynews.com/turkey-welcomes-over-10-mln-tourists-in-first-7-months-of-2021-167294
14-WorldBank.org (2021), https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/ TUR/Year/2013/TradeFlow/EXPIMP/Partner/IRN/Product/all-groups https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/TUR/Year/2013/TradeFlow/EXPIMP/Partner/IRN/Product/all-groups.
15-WorldBank.org (2021).
https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/TUR/Year/2013/TradeFlow/EPIMP/Partner/IRN/Product/all,groups https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/TUR/Year/2013/TradeFlow/EXPIMP/Prtner/IRN/Product/all-groups     

مقدمه
روابط بین ترکیه و ایران از متغیرهای متعددی تبعیت می‌کند که متغیرهای اقتصادی و امنیتی بیشترین تأثیرگذاری را در روابط بین ایران و ترکیه دارند و متغیر انرژی که یکی از زیرمجموعه‌های متغیر اقتصادی می¬باشد و تا حدی به متغیر امنیتی نیز ارتباط دارد نیز از عوامل مهم روابط بین ایران و ترکیه است. در بحث¬های امنیتی نیز عواملی مانند گروه¬های تجزیه¬طلب در منطقه از عوامل همگرایی بین روابط ایران و ترکیه است. متغیرهای دیگری از جمله روابط فرهنگی و هویتی مانند اشتراکات دینی و اشتراکات زبانی بین بخشی از آذری¬های ایران و ترک¬های ترکیه نیز از عوامل و متغیرهای تأثیرگذار بر روابط بین ایران و ترکیه است. علاوه بر مسائل فوق عواملی مانند کریدورها عوامل زیست محیطی سفرهای خارجی و توریسم و سرمایه¬گذاری خارجی در روابط بین ایران و ترکیه از ایفای نقش برخوردار هستند که در متن مقاله بصورت مقصود به این متغیرها اشاره خواهیم نمود.
اهمیت این پژوهش در این مسئله است که ترکیه یک کشور همسایه ما است و مردم این کشور از لحاظ مذهبی فرهنگی و قومی بسیار به مردم کشور ایران شباهت دارند و مبادلات تجاری و اقتصادی گسترده‌ای بین ایران و ترکیه برقرار است و ترکیه نیز بعنوان یک بازیگر منطقه سعی در ایفای نقش خود در منطقه را دارد بررسی متغیرهای تأثیرگذار بر روابط ایران و ترکیه و طبقه¬بندی این متغیرها به دسته¬های همگرا و واگرا به ما کمک می‌کند تا دید روشن¬تری نسبت به عواملی که می‌تواند منجر به همگرایی و واگرایی روابط بین ایران و ترکیه شود آگاهی داشته باشیم و در نتیجه بررسی این عوامل می‌تواند افق روشن¬تری را برای بهبود روابط بین ایران و کشورهای همسایه از جمله ترکیه پیش¬روی ما قرار بدهد و همچنین بررسی متغیرها می¬تواند به ما کمک کند تا در بازه‌های زمانی مختلف وزن روابط بین ایران و ترکیه را بسنجیم.
هدف اصلی این پژوهش نشان دادن مولفه¬های تأثیرگذار بر روابط بین ایران و ترکیه میزان تأثیرگذاری و وزن هریک از مولفه¬ها در روابط بین دو کشور می¬باشد و بدیهی است که بررسی مولفه¬های تأثیرگذار بر روابط بین ایران و ترکیه و نشان دادن وزن هریک از مولفه¬ها علاوه بر اینکه می‌تواند دید روشن¬تری را نسبت به روابط ایران و ترکیه به ما بدهد می‌تواند در سیاست‌گذاری عمومی کشورها نسبت به همدیگر تأثیرگذار باشد بررسی عوامل همگرایی و واگرایی در روابط بین دو کشور می‌تواند به تقویت عوامل همگرایی و کاستن از عوامل واگرایی در مناسبات بین دو کشور کمک نماید. سوال اصلی این پژوهش این است که چه مولفه‌هایی بر روابط بین ایران و ترکیه تأثیرگذار است؟
 فرضیه اصلی این پژوهش بر این اساس استوار است که مولفه¬هایی مانند اقتصاد، امنیت، روابط فرهنگی و مذهبی، سرمایه¬گذاری خارجی، توریسم، روابط نظامی و روابط خارجی بر روابط بین دو کشور تأثیرگذار است. و سوال فرعی بر این مسئله استوار است که وزن هریک از مولفه¬ها در روابط بین دو کشور تا چه اندازه است؟ فرضیه فرعی پژوهش بر این اساس استوار است که هرکدام از مولفه¬ها دارای وزن خاص خود می-باشند اما وزن مولفه¬هایی مانند روابط اقتصادی و مسائل امنیتی بیش از سایر مولفه¬ها است.
داده¬های این پژوهش براساس داده¬ها و مقالات و منابع کتابخانه¬ای و همچنین سایت¬های اینترنتی جمع-آوری و باتوجه به مولفه¬هایی که در چهارچوب نظری به آنها اشاره خواهد شد طبقه¬بندی شده است و دسته¬بندی دیگر مولفه¬ها براساس دو گونه همگرا و واگرا است که در طول مقاله نیز این مولفه¬ها به این دو دسته طبقه¬بندی خواهند شد.

1- چارچوب نظری
چارچوب نظری این پژوهش بر این اساس استوار است که مولفه¬های تحت تأثیرگذار اصلی بر روابط بین کشورها عبارتند از متغیرهای اقتصادی، متغیرهای امنیتی، متغیرهای مرتبط با سیاست خارجی می¬باشند، متغیرهای نظامی، متغیرهای امنیتی، متغیرهای هویتی و فرهنگی، متغیرهای زیست محیطی که هرکدام از این متغیرها نیز تحت تأثیر عوامل مختلفی می¬باشند. بطورمثال در متغیر تعاملات تاریخی می¬توان به وایه که در ذهن مردم ماندگار شده است تمامیت ارضی، همکاری با کشورهای متخاصم، به رسمیت شناختن استقلال یک کشور، اشغال خاک آن کشور توسط کشور مورد مطالعه اشاره نمود.
 در متغیر اقتصادی نیز عوامل مختلفی از جمله متغیر تجارت خارجی که شامل صادرات و واردات، موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه¬ای وام¬ها و تبادلات مالی و عوامل موثر بر تبادلات انرژی است اشاره نمود. مورد بعدی که تحت چارچوب زیرمجموعه متغیرهای اقتصادی قرار می¬گیرد کریدورها می¬باشد که خود کریدورها دارای انواع مختلفی از جمله نظامی، امنیتی، اقتصادی می¬باشند و مورد دیگر نیز صنعت گردشگری و میزان سفرهای توریستی دو کشور به خاک همدیگر می¬باشد.
در بررسی متغیرهای نظامی اتحادها و ائتلاف¬های نظامی توان تسلیحاتی کشور مقابل روابط نظامی با کشورهای رقیب و توانمندی‌های نظامی تأثیرگذار است. بطور مثال می¬توان گفت اتحاد و ائتلاف¬های نظامی بین دو کشور می¬تواند منجر به بهبود روابط دو کشور شود ولی اگر یکی از دو کشور با کشور رقیب یا دشمن کشور دیگری در اتحاد یا ائتلاف نظامی باشد و یا پایگاه¬های نظامی را در اختیار کشور سوم که دشمن کشور اول قرار بدهد این نامه بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور شناخته می‌شود همچنین ممکن است توان نظامی یک کشور منجر به افزایش حساسیت کشور دوم شود و یک مسابقه تسلیحاتی و ژئوپلتیکی را بین دو کشور راه بیاندازد و بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور عمل کند.
 در دسته¬بندی متغیرهای امنیتی می¬توان به قراردادهای امنیتی، میزان نفوذ یک کشور در ساختار کشور دیگر و تاثیرگذاری در تصمیمات بین دو کشور اشاره نمود. همچنین وجود عامل دشمن مشترک در متغیرهای امنیتی می¬تواند بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور نفوذ نماید. در متغیرهای هویتی عواملی مانند عوامل خانوادگی، مذهبی، دینی، اجتماعی، ملی تأثیرگذار هستند و عواملی مانند زبان مشترک فرهنگ شبیه به هم مذهب مشترک و غیره می‌تواند بعنوان عوامل همگرا در نظر گرفته شود در متغیرهای فرهنگی نیز عواملی مانند مهاجرت و سبک زندگی تأثیرگذار می¬باشد. بررسی عوامل محیط زیستی نیز دست¬اندازی¬های یک کشور در محیط زیست می‌تواند اثرات منفی بر اکوسیستم کشور دوم باشد می‌تواند بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور عمل نماید. هرکدام از این عوامل می¬توانند بعنوان یک عامل همگرا یا واگرا در روابط بین دو کشور ایفای نقش نمایند و منجر به بهبود یا تیره شدن روابط بین دو کشور شوند.

2- ساختار نظام بین‌الملل
براساس متغیر ساختار نظام بین¬الملل آمریکا و روسیه به ترتیب روابط نظامی قوی با ترکیه و ایران دارند و دارای منافع متضاد می¬باشند. می¬تواند بعنوان یک عامل واگرا در روابط ایران و ترکیه تلقی شود و یکی از عواملی که روابط ایران و ترکیه در تار و پود آن گیر کرده است روابط بین آمریکا و روسیه بوده است.
روابط ترکیه با اسرائیل و آمریکا و خصومت ایران با هر دو بعنوان یکی از عوامل واگرا در روابط بین ترکیه و ایران محسوب می¬شده است. یکی دیگر از عوامل واگرایی بین روابط ایران و ترکیه شرکت ترکسل بوده است که در سال ۲۰۰۴ یک قرارداد سه میلیارد دلاری بین ایران و ترکیه بسته شد اما مجلس ایران به دلیل ارتباط با رژیم صهیونیستی با این قرارداد آن را مسدود کرد. آنکارا در سال ۲۰۱۲ برای تحریم¬های ایران در زمان تحریم¬های ایران و ترکیه واردات نفت خود را تحت فشار دولت اوباما به ایران از ایران کاهش داد (Larrabee & Naderi, 2013: 32).
در ژوئیه ۲۰۱۶ در ترکیه و حمایت صریح ایران از اردوغان روابط ایران و ترکیه گرم¬تر شد و مذاکرات درباره سوریه از سر گرفته شد و آشتی ترکیه و روسیه منجر به این مسئله شد که پیشروی¬های ترکیه و در سوریه کمتر شود. در سال¬های اخیر که شباهت¬های زیادی بین سیاست خارجی ایران و ترکیه وجود داشت هر دو کشور برداشت¬های متفاوتی از مقاومت با طرح¬های غربی در منطقه سخن گفتند. روایت ایران مقاومت در برابر طرحهای آمریکا و اسرائیل از طریق محور مقاومت میباشد ولی روایت ترکیه براساس مسئله حمایت آمریکا و غرب از ایجاد یک کشور کردستان مستقل و طرح¬های غربی و آمریکایی برای کردهای منطقه در سوریه و عراق می¬باشد.
وجود عنصر سکولاریسم و نزدیک بودن روابط ترکیه به آمریکا منجر به تضاد ایدئولوژی جمهوری اسلامی و ترکیه می¬شوند اما هیچگاه ایران و ترکیه رقابتی به شدت ایران و عربستان نداشتند (Larrabee & Naderi, 2013: 11).
روابط نزدیک دفاعی بین ترکیه با اسرائیل در دید مستقیم برای امنیت ملی ایران است و در گذشته این مسئله که اسرائیل بخواهد از ترکیه برای انجام عملیات نظامی علیه ایران استفاده بکند و ترکیه نگران کرده بود. بنابراین وخیم‌تر شدن روابط ترکیه و اسرائیل در چند سال گذشته منجر به  افزایش رضایت رهبران ایران شده بود و رسانه¬های ایران از مواضع ترکیه درخصوص نوار غزه استقبال کردند در ژانویه سال ۲۰۱۹ آیت¬اله خامنه‌ای در دیدار خود در اکتبر ۲۰۰۹ با اردوغان مواضع ترکیه را در قبال فلسطین ستود و اظهار داشت که جایگاه ترکیه را در فلسطین و جهان اسلام را تقویت می‌کند (Ebrahimi and others, 2017: 74).

3- متغیر تاریخی در روابط بین ایران و ترکیه
 در بررسی متغیر تاریخی در روابط بین ایران و ترکیه باید به این مسئله اشاره کرد که این جنگ¬های عثمانی و مخصوصاً جنگ چالدران خاطره تلخی را بر جهان¬بخشی از مردم ایران نسبت به امپراطوری کشور ترکیه که مولود دست امپراطوری عثمانی می¬باشد گذاشته است. اما رابطه بین ایران و ترکیه در یکصد سال اخیر بیشتر به سمت همگرایی میان مدت و با تأسیس همزمان جمهوری ترکیه و حکومت پادشاهی رضاشاه در ایران و دیدار رضاشاه از ترکیه و  حل اختلافات مرزی بین ایران و ترکیه در آن  دوره که منجر به حل اختلافات مرزی بین ایران و ترکیه تا زمان حال نیز بر روابط بین تو کشور تأثیر مثبت داشته است. روابط ایران و ترکیه را در طول سال‌های گذشته به سمت همگرایی پیش برده است. در دوران پهلوی دوم با وجود فراز و نشیب¬ها، روابط بین ایران و ترکیه روابط نسبتا خوبی بود.
پس  از انقلاب اسلامی نیز همانند حکومت سابق به سمت همگرایی میل نمود و در طول جنگ بین ایران و عراق روابط اقتصادی ایران و ترکیه بصورت استثنایی افزایش یافت و جزء عوامل مثبت در روابط این دو کشور در سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۲ قراردادهای تجاری ترکیه با نفت ایران و آغاز شد. ترکیه در دوران هشت سال دفاع مقدس جانب صدام را نگرفت بر کمکی به ثبت‌نام نکرد و علاوه بر آن در آن دوران ایران از جامعه خلیج‌فارس در صادرات نفت خود مشکل بود خرید نفت خود را از ایران در دوره جنگ تحمیلی افزایش و همچنین موضوع دیگری که ذهنیت تاریخی خوبی از ترکیه در اذهان ایرانی¬ها گذاشته است همراهی نکردن کامل ترکیه با تحریم‌های آمریکا و غرب بر علیه ایران بوده است. و از دوران جنگ تحمیلی دو تا گناه هر زمانی که کشورهای غربی اقدام به تحریم ایران نموده‌اند ترکیه بطور کامل با آنها همراهی نکرده است و بعنوان گلوگاهی برای تنفس اقتصاد ایران بوده است. عامل دیگر همگرایی در روابط بین ایران و ترکیه کمک ایران به اردوغان برای خنثی کردن کودتای نظامیان این کشور در سال ۲۰۱۶ می¬باشد که خاطره تاریخی خوبی از ایرانیان در اذهان ترکیه برجای گذاشته است.

4- متغیرهای اقتصادی
1-4- مبادلات اقتصادی
ممکن است ایران و ترکیه در تعداد زیادی از مسائل منطقی اختلاف¬نظر داشته باشند اما روابط اقتصادی بین دو کشور به اندازه¬ای قوی بوده است که از بسیاری از تنش¬ها را به حاشیه براند. روابط اقتصادی ایران و ترکیه در سال‌های اخیر گسترش زیادی داشته است روابط تجاری ایران و ترکیه در از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ رسیده بود و حجم مبادلات این دو کشور در حال افزایش است. ایران نزدیک به 40 درصد واردات نفت خام را تأمین می‌کند. آنکارا نزدیک به ۶۰ درصد صادرات و واردات گاز طبیعی خود را از روسیه انجامید و ایران یکی از گزینه¬های محدودی است که ترکیه می‌تواند به این وسیله وابستگی خود را به گاز روسیه کاهش بدهد و این مسئله محرکه روابط اقتصادی نزدیک بین ایران و ترکیه بوده است (Larrabee & Naderi, 2013: 10).
بیش از یک پنجم از تجارت زمینی ایران از مسیر ترکیه عبور می‌کند و ترکیه دروازه ایران به سمت اروپا می¬باشد و در طول جنگ ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ و ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ ترکیه به یک راه نجات ایران بود. بهارهای عربی رقابت بین ایران و ترکیه را در منطقه تشدید کرد در گذشته همکاری¬های ایران و ترکیه به وضوح شدیدتر بود و نیاز ترکیه به انرژی و منابع عظیم نفت و گاز طبیعی ایران عامل مهمی در افزایش بین همکاری¬های ایران و ترکیه بوده است. ایران بعنوان تأمین کننده گاز طبیعی در ترکیه بعد از روسیه می-باشد و همچنین منبع مهم نفت خام برای ترکیه است (Larrabee & Naderi, 2013: 10).
تجارت غیرانرژی نیز بین ایران و ترکیه قابل توجه بعلاوه بر نفت و گاز صادرات محصولات صنعتی ایران به ترکیه افزایش زیادی داشته است ترکیه پنجمین مقصد صادرات غیرنفتی ایران است و ترکیه نیز صادرات کالاهای زیادی از محصولات کشاورزی و ماشین¬آلات را به ایران دارد و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در ایران انجام داده است. یکی از عوامل همگرایی در روابط بین ایران و ترکیه استفاده ایران از روابط خودش با ترکیه برای کاهش اثرات فشار غرب بویژه دور زدن تحریم‌ها است که قبلاً بطور سنتی از امارات برای این کار استفاده کرد اما در سال¬های اخیر ایران همکاری‌های نزدیکتری را با ترکیه در این زمینه داشته است. از جمله پدیده¬های مهم در روابط دوجانبه بین ایران و افزایش سرمایه¬گذاری و فعالیت¬های شرکت¬های ایرانی در ترکیه است ترکیه به شرکت‌های ایرانی در مدیریت تهدیدها کمک می‌کند. اگرچه شورای امنیت چارچوبی را برای ایران مشخص کرده است اما اجرای آن به تمامی کشورهای عضو واگذار شده است و ترکیه را در تصمیمات خود در مورد تبعیت از تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا آزاد گذاشتند و شرکت¬های ایرانی با حضور در ترکیه می¬توانند به تجارت بین¬المللی خود با ریسک نسبتاً کمتری در برابر خطر تحریم‌ها ادامه بدهد.
وابستگی ترکیه به انرژی ایران به روز گاز طبیعی سهم زیادی در جلوگیری از بدتر شدن روابط بین ایران و ترکیه دارد. ایران بطور متوسط در روز ۲۲۰ هزار دلار بشکه نفت خام در حدود ۸ میلیارد دلار در سال به ترکیه صادر می‌کند و سالیانه در حدود ۸ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه صادر می‌کند که معادل ۴ میلیارد دلار می‌باشد و در حدود یک میلیارد دلار سایر کالاهای ایرانی به ترکیه صادر می‌شود و در مقابل ایران سالیانه حدود ۳ تا ۴ میلیارد دلار کالا از ترکیه وارد می‌کند و ایرانی‌ها از ترکیه بعنوان یک کشور واسطه برای واردات غیرمستقیم کالا استفاده کردند.
روابط حجم تجارت ایران از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ بیش از ۱۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ رسید جدول زیر حجم تجاری بین ایران و ترکیه را در بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ نشان می‌دهد وابستگی متقابل بین انرژی کنترل حیاتی در تعامل منطقه‌ای بوده است. ایران از راه ترکمنستان گاز وارد و به ترکیه گاز صادر می‌کند ایران شبکه برق خود را به همه اکثر کشورهای منطقه وصل کردند و صادرات برق ارمنستان، پاکستان، ترکیه، عراق، افغانستان، نخجوان، آذربایجان و ترکمنستان دارد و مذاکراتی برای ایجاد یک شبکه برق دایره¬ای بین روسیه و آذربایجان، ایران، ترکیه و کردستان انجام شده است (Khajehpour, 2012: 5)..

جدول 1) میزان واردات و صادرات ترکیه از ایران
..................................

جدول 2) هشت کالای اصلی صادراتی ایران به ترکیه در 2018
.................................

جدول 3) هشت کالای اصلی صادراتی ایران به ترکیه در 2020
..................................

..................................
نمودار 1) کاهش صادرات ترکیه به ایران

.................................
نمودار 2) کاهش صادرات ایران به ترکیه

2-4- متغیر سرمایه‌گذاری خارجی
گفته می‌شود سرمایه‌ای در حدود ۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ از ایران به سمت بخش مستغلات و املاک ترکیه سراسری شده است همچنین شهروندان ایرانی در سال ۲۰۲۰ با خرید بیش از ۷۱۸۹ خانه در ترکیه رتبه اول خریداران مسکن در ترکیه را به خود اختصاص دادند و عراق در همین سال رتبه دوم بود. ایرانیان در سال گذشته یعنی سال ۲۰۲۱ دارای رتبه اول خرید مسکن در کشور ترکیه بودند و در طول چهار سال گذشته ایرانیان بیش از ۲۷۲۱ شرکت در ترکیه تأسیس کردند. در بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ تعداد ۱۶ هزار و ۲۴۲ خانه در ترکیه توسط ایرانیان خریداری شده است.
3-4- متغیر کوریدورها
ترانزیت نیز می‌تواند در روابط بین ایران و ترکیه بسیار اثرگذار باشد ایران کشوری است که دو قطبی انرژی برتر خلیج فارس و دریای خزر را به هم متصل کرده است. روابط حجم تجارت ایران از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ بیش از ۱۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ رسید. جدول زیر افزایش حجم تجاری بین ایران و ترکیه را در بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ نشان می‌دهد وابستگی متقابل بین انرژی کنترل حیاتی در تعامل منطقه‌ای بوده است. ایران از راه ترکمنستان گاز وارد و به ترکیه گاز صادر می‌کند ایران شبکه برق خود را به همه اکثر کشورهای منطقه وصل کردند و صادرات برق ارمنستان، پاکستان، ترکیه، عراق، افغانستان، نخجوان، آذربایجان، و ترکمنستان دارد و مذاکراتی برای ایجاد یک شبکه برق دایره¬ای بین روسیه و آذربایجان، ایران، ترکیه و کردستان انجام شده است. ایران سعی داشته است که بخشی از مسیر وارداتی خود را از امارات به ترکیه تغییر بدهد و ترکیه را به اندازه‌ی تا گزینه امارات کند.
ایران در یک موقعیت جغرافیایی مناسب به فرد قرار دارد و می‌تواند سالیانه در حدود ۴۰ میلیون تن کالا را به ترکیه از خاک خود ترانزیت بکند و در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۱۰ میلیون تن کالا از ایران به ترکیه ترانزیت شده است. در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۱۰ میلیون تن کالا از ایران به ترکیه ترانزیت شده است یکی دیگر از پدیده¬های مهم در روابط بین ایران و ترکیه نقشه گردشگری است که در واقع ترکیه به یک کشور مستقل برای گردشگران ایرانی تبدیل شده است ایرانی‌ها برای سفر به ترکیه به ویزا نیاز دارند اما به دلیل نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی و در دسترس بودن پروازها و وسایل نقلیه مانند قطار اتوبوس و زبان ترکیه و خطوط هوایی ایرانی بین شهرهای بزرگ که در حال پرواز هستند این مسئله باعث تسهیل وجود گردشگران ایرانی در ترکیه شده است.
ایران سعی داشته است که بخشی از مسیر وارداتی خود را از امارات به ترکیه تغییر بدهد و ترکیه را به اندازه‌ی جایگزین امارات کند. عامل ترانزیت نیز می‌تواند در روابط بین ایران و ترکیه بسیار اثرگذار باشد ایران کشوری است که دوقطبی انرژی برتر دانی خلیج فارس و دریای خزر را به هم متصل کرده است. ترانزیت کالای ایران از طریق ترکیه به اروپا به میزان قابل توجهی افزایش داشته است.
4-4- روابط گردشگری
یکی دیگر از پدیده¬های مهم در روابط بین ایران و ترکیه نقشه گردشگری است که در واقع ترکیه به یک کشور مستقل برای گردشگران ایرانی تبدیل شده است. ایرانی‌ها برای سفر به ترکیه به ویزا نیاز دارند اما به دلیل نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی و در دسترس بودن پروازها و وسایل نقلیه مانند قطار، اتوبوس و زبان ترکیه و خطوط هوایی ایرانی بین شهرهای بزرگ که در حال پرواز هستند این مسئله باعث تسهیل وجود گردشگران ایرانی در ترکیه شده است.
گفته میشود سالیانه در حدود یک میلیون توریست ایرانی وارد ترکیب میشود که در ماه اول سال ۲۰۲۱ میزبان ۴۳۰ هزار توریست ایران است و تنها در ماه سپتامبر همین سال (2021) در حدود ۱۰۶ هزار گردشگر ایرانی به ترکیه مسافرت کردند و در تعداد گردشگران ایرانی ترکیه هر سال افزایش مییابد مثلاً در سال ۲۰۱۹ میزان گردشگران ایرانی ترکیه نسبت به سال ۲۰۱۰ به میزان ۴۵ درصد افزایش داشته است. یکی از مسائلی که گردشگری بین کشور ایران و ترکیه را تسهیل می¬بخشد این مثل است که دو کشور تعامل هایی در زمینه گردشگری دارند و طرح¬هایی در رابطه با ارائه با بسته¬های محرک و برگزاری تور¬ها و آژانس¬های مسافرتی را دارا می¬باشند. و ایران و ترکیه قصد دارند که به زودی گذرنامه را از گردشگری اتباع خود حذف نمایند.

5- متغیر روابط نظامی کشورها
ترکیه و آذربایجان تمرینات نظامی مشترکی را انجام می‌دهند مثلاً در سال ۲۰۱۳ ترکیه و آذربایجان تمرینات نظامی را در منطقه خودمختار نخجوان انجام دادند که در نزدیکی مرز با ایران قرار داشت پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یک رقابت خاموش بین ایران و ترکیه برای نفوذ در قفقاز صورت گرفت است. ترکیه و ایران نسبت به سوریه نگرانی‌های ژئوپلیتیکی بیشتری را دارند نفوذ و رقابت و فعالیت¬های روسیه در منطقه قفقاز نیز حس رقابت بین ایران و ترکیه را تحت شعاع قرار داده است و نفوذ سیاسی ترکیه بسیار بیشتر از ایران است (Larrabee & Naderi, 2013: 21).
عضویت ترکیه در ناتو و وجود پایگاه هوایی اینجرلیک و سایر تأسیسات نظامی ایالات متحده آمریکا در خاک این کشور به استفاده از آن برای جاسوسی در منطقه یکی از عوامل واگرایی به روابط ایران و ترکیه می¬باشد. به رسمیت شناخته شدن اسرائیل توسط ترکیه و روابط نظامی اسرائیل و ترکیه یکی از عوامل واگرایی بین روابط ایران و ترکیه است. همچنین در سطح منطقه¬ای ترکیه خواستار استعفای بشار اسد بوده است و این مسئله نیز جزء عوامل واگرا بین روابط ایران و ترکیه بوده است. تمایل ترکیه به کاهش وابستگی خود به فناوری‌های نظامی متحدان ناتو و عدم حمایت اروپا و غرب از ترکیه در بحران سوریه روابط منطقه‌ای ایران با ترکیه تأثیرگذار بوده است  .(Kosebalaban, 2020: 7)علاوه بر موارد فوق افزایش توان نظامی ایران نیز همیشه منجر به نگرانی ترکیه شده است و افزایش توان نظامی ایران یا ترکیه می¬تواند بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور مطرح باشد.

6- متغیر مسائل امنیتی و رقابت‌های ژئوپولتیک
1-6- گروه‌های مسلح
وجود گروه‌های مسلح کردی منجر به افزایش هماهنگی¬های اطلاعاتی و سایر اقدامات بین دو کشور شده است و در حالیکه تنش¬های فزاینده بر سر سوریه منجر به کاهش اقدامات اطلاعاتی ایران و ترکیه پس از سال ۲۰۱۱ شده بود مبارزه با حملات پ.ک.ک منجر به نزدیکتر شدن ایران و ترکیه شد (Larrabee & Naderi, 2013: 12).
ایران و ترکیه دیدگاه‌های مشترکی درباره مسأله ناسیونالیسم کردی دارند و شاخه ایرانی پ.ک.ک از سال ۱۳۸۳ بعنوان حزب زندگی آزاد کردستان تأسیس شده است و در خاک ایران مشغول فعالیت‌های تروریستی می‌باشد و این مسئله مبارزه ایران علیه این گروه تصویر مثبتی از تهران در ترکیه ایجاد کرده است (Ebrahimi & others, 2017: 74).
تهدیدهای مشترک که منجر به نزدیکی ایران و ترکیه می¬شود ترکیه و ایران به ترتیب بزرگترین جمعیت کردهای منطقه را دارند و از احساسات جدایی¬طلبانه کردها هراس دارند. حزب کارگران کردستان پ‌.ک‌.ک در سال ۱۹۸۴ بر علیه دولت ترکیه جنگیده است و ۴۰ هزار کشته برجای گذاشته است این حزب در بخش‌های وسیعی از جنوب شرق ترکیه ویرانی¬های بسیار زیادی را برجای گذاشته است ایران نیز مدت‌هاست با جنبش شبه مسلح شورشی کرد مواجه بوده است و پس از انقلاب ۱۹۷۹ شاهد قیام مسلحانه حزب دموکرات کردستان ایران بوده است که این حزب در سال ۱۹۸۲ سرکوب شدند حزب دموکرات کردستان تا سال ۱۹۹۶ به شورش‌های پراکنده خود ادامه دادند و در سال ۲۰۰۴ گروهی به نام حزب برای زندگی آزاد در کردستان پژاک از دل پ.ک.ک بیرون آمد.
ایران و ترکیه در برخورد با احساسات ناسیونالیسم پا¬ن¬کردی اغلب با یکدیگر همکاری کردند اما در پنج سال اخیر در این مورد نیز اختلافاتی داشته¬اند. در عراق، آنکارا از جناح مسعود بارزانی رئیس دولت اقلیم و رهبر حزب دموکرات کردستان جلال طالبانی حمایت کرده است و تهران نیز از رقیب بارزانی اتحاد میهنی کردستان و پ.ک.ک حضور خود را در شمال عراق از جمله سنگال و جنوب کرکوک و گسترش داده است حمایت می‌کند.
دو رویداد مهم منجر به همکاری¬های حیاتی ایران و ترکیه در منطقه شده است. محاسبه قطر و همهپرسی استقلال کردستان عراق و تحولات مرتبط در کردستان عراق منجر به نزدیکی ایران و ترکیه شده است در مشاجره بین دولت و عربستان ایران و ترکیه هر دو کشوری بودند که جانب ایران را گرفتند.
2-6- رقابت ایران و ترکیه در سوریه و روابط ایران و PYD
مخالفت ترکیه با حکومت بشار اسد می¬تواند بطورجدی اهداف سیاسی و حکومت ایران را به خطر بیندازد و یکی از عوامل واگرایی در روابط بین ایران و ترکیه بحران داخلی سوریه بوده است. هم ایران و هم ترکیه در میدان نبرد تلعفر و حلب دارای نیروهای نیابتی بودند در شمال سوریه نیز گروه‌های مختلفی وجود دارند حزب اتحاد دموکرات که سوریه خلق در تضاد با منافع ترکیه است.  PYDو در سوریه منافع ایران در حمایت از YPG  است.
مقامات ترکیه می‌گویند که پ.ک.ک با عملیات لجستیک و عملیات در داخل خاک ترکیه ارتباط ترکیه با جهان عرب را قطع کرده است و ترکیه در شمال سوریه نیز سعی در حمله نظامی به یگان¬های YPD  را دارد و ترکیه از یک تبانی بین ایران و پیک آکا سخن می¬گوید ولی مقامات ایران این مسئله را رد کردند اما حتی اگر ایران و آمریکا یک منافع تاکتیکی کوتاه مدت با شکل شکست با داعش و در عین حال روابط خود با شرکا در عراق و سوریه داشته باشد و منافع بلندمدت آنها همسو نیست و در نهایت ایران و ترکیه بر علیه آنها تبانی می¬کنند.
از سال ۲۰۱۵ رئیس جمهور ایران اردوغان را متهم کرد که به این دلیل با داعش در عراق می¬جنگد که جای آنها را بگیرد ترکیه نیز می‌گوید که ایران شبه نظامیان شیعه را در سراسر منطقه کرده است و این مسئله در منطقه تنش¬های فرقه¬ای را عمیق¬تر کرده است. با وجود همه اختلافات بین ایران و ترکیه هر دو کشور بر این مسئله اعتقاد دارند که تجزیه عراق و سوریه و دچار بی¬نظمی در سوریه برخلاف منافع هر دو کشور می¬باشد و ایران و ترکیه هر دو به دنبال تمامیت ارضی در عراق هستند.  
3-6- تحولات قره‌باغ
یکی از عوامل واگرایی بین روابط ایران و ترکیه تحولات قره¬باغ بوده است. ترکیه و ایران دو کشور رقیب در منطقه قره¬باغ محسوب می¬شوند و ترکیه در این منطقه از جمهوری آذربایجان و ایران از ارمنستان حمایت می‌کند (Larrabee & Naderi, 2013: 11). ترکیه در تلاش است تا با تسلط بر قره¬باغ در درجه نخست بر کوریدوری که ایران را به گرجستان و روسیه می¬رساند تسلط داشته باشد و در درجه دوم با متصل کردن کشورهای آسیای مرکزی به جمهوری آذربایجان کشور خودش را به انرژی منطقه مبدل نماید و از وابستگی خود به انرژی ایران و روسیه بکاهد و همین مساله منجر به واگرایی در روابط بین دو کشور شده است.
یکی از دلایل اهمیت منطقه قفقاز برای ایران و ترکیه این مسأله است که ترکیه¬ها به انرژی منطقه برای آسیای مرکزی دریای خزر و روسیه است و حمل¬ونقل گازی از این منطقه است و تهران و آنکارا همکاری¬های متقابل در زمینه تجارت انرژی دارد و یک خط لوله طبیعی به طول دو هزار و ۵۷۷ کیلومتر از تبریز در آنکارا را دارند و ایران دومین تأمین کننده گاز طبیعی ترکیه است که تقریبا ۷۵ درصد از فضای ترکیه و ایران را این خط لوله پوشش می¬دهد.

7- متغیرهای هویتی و فرهنگی بین دو کشور
تداخل قومیت¬ها و فرهنگ¬های بین ایران و ترکیه همانند دو روی یک سکه است. شباهت¬های فرهنگی زیادی بین ایران و ترکیه وجود دارد که یکی از این شباهت¬ها و هویت اسلامی دو کشور می¬باشد علاوه بر این آثار متعدد فارسی در طول تاریخ ترکیه وجود داشته است و ترک¬ها توسط ایرانیان به دین اسلام گرویده¬اند. همچنین ترکیه و ایران هر دو کشور از یک گنجینه فرهنگی مشترک به نام مثنوی معنوی برخوردار هستند که یک اثر درخشان ادبی عرفانی است که ثبت جهانی شده است.
مورد دیگر که از عوامل واگرایی بین روابط ایران و ترکیه است این است که ایران حکومت سکولار جمهوری آذربایجان را طرفدار غرب و غیره اسلامی می‌دانند و این مسئله باعث تنش بین جمهوری آذربایجان و ایران در سال‌های اخیر شده است و جمهوری آذربایجان نیز ایران را به حمایت از اسلام¬گرایان که به دنبال تضعیف حکومت الهام علی¬اف متهم می¬کند.
ایران و آذربایجان دچار اختلافاتی درباره انرژی دریای خزر می¬باشد و روابط نظامی، سیاسی و اقتصادی حکومت ترکیه با توموری آذربایجان نیز از عوامل واگرایی بین روابط ایران و ترکیه است. ایران از حامیان اصلی حکومت دینی است در حالیکه قانون اساسی ترکیه سکولار می‌باشد و در بستری از اسلام سنی بنا شده است و این مسأله بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور بوده است Larrabee & Naderi, 2013: 18)).
از لحاظ تاریخی ایران و ترکیه همیشه رقیب همدیگر بودند در عراق به میزان فزاینده‌ای به میدان رقابت بین ایران و ترکیه مبدل شده است و درگیری‌های فرقه‌ای بین تشیع و تسنن ترکیه و عراق را به سمت هم کشانده است (Larrabee & Naderi, 2013: 10). اختلافات ایدئولوژیک و مذهبی بین ایران و ترکیه در سال¬های اخیر به دلیل قرابت مذهبی نبوده است و با وجود لفاظی درباره همبستگی مسلمانان و اشتراکات سیاسی اختلافات مهم ایدئولوژیک و استراتژیک بین ایران و ترکیه وجود دارد، جمهوری اسلامی نه تنها خود را با وزنه تعادلی شایسته در برابر آمریکا می¬داند بلکه سعی کرده است با صدور فعالان انقلاب اسلامی امپریالیسم را متوقف نماید ایده¬آلیسم ترکیه در خاورمیانه تضاد است و فعالیت¬های ترکیه در امور عراق بویژه فلسطین جمهوری اسلامی را با چالش‌های خاصی مواجه کرده است Larrabee & Naderi, 2013: 15)).

8- متغیر سیاست خارجی
برنامه هسته‌ای ایران یک نگرانی مهم در آنکارا بویژه در داخل ارتش ترکیه است و ترکیه نمی‌خواهد که ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد، ترکیه از این مسئله نگرانی دارند که دستیابی ایران به انرژی هسته‌ای رقابت تسلیحاتی در منطقه بویژه در زرادخانه‌های مصر و عربستان را تسریع بخشید و مصر عربستان نیز به سلاح هسته‌ای دست یابند و این مسئله پیام‌های گسترده‌ای را برای امنیت آن کالا خواهد داشت، نگرانی-های ترکیه نسبت به دستیابی ایران به تسلیحات هسته¬ای به این فکر واداشته است که از پیمان منع گسترش سلاح¬های هسته¬ای خارج بشود و تلاش‌های ترکیه در راستای دستیابی به سلاح¬های هسته¬ای ممکن است روابط ترکیه با متحدان خود در ناتو بویژه ایالات متحده آمریکا را مخدوش کند و بر آرزوهای ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا تأثیر منفی بگذارد (Larrabee & Naderi, 2013: 27).
ترکیه همیشه با تحریم¬های ایران مخالف بوده است و ترکیه همواره سعی کرد یک نقش میانجیگری را به این گروه ایران و پنج بعلاوه یک بازی نماید. ترکیه همیشه در تلاش بوده است تا مسئله هسته¬ای ایران را از طریق راه¬حل دیپلماتیک حل نماید (Kösebalaban, 2020: 3).
از سال ۲۰۱۵ به بعد ترکیه به تدریج به سمت گفتمان ملی‌گرایانه¬تر حرکت کرده است و جهت¬گیری سیاست خارجی در این کشور با سیاست¬های لیبرال در تضاد بوده است که حزب عدالت و توسعه در مرحله اول حکومت خود در ترکیه این سیاست‌های را اجرا کرد اما در طول بهارهای عربی این حزب آرمان بصورت آرمان¬گرایانه در سیاست خارجی خود عمل کرده است در طی دهه¬های اخیر سیاست خارجی ترکیه در بحران داخلی سوریه حمایت از مخالفان بشار اسد و سرکوب گروه‌های کرد بوده است (Kösebalaban,2020: 1).
یکی از دلایلی که منجر به این مسئله شده است اینکه  سیاست خارجی ترکیه به سمت آرمان¬گرایی پیش برود حراست از افزایش قدرت منطقه‌ای ایران بوده است. مسئله اجتناب‌ناپذیر در سیاست خارجی ترکیه بوده است و دولت ایران در تلاش بوده است تا روابط نزدیکی با جناح‌های شیعه در منطقه برد را نماید (Kösebalaban, 2020: 2).
حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ و بهارهای عربی نفوذ منطقه‌ای ایران را به قیمت از دست رفتن منافع ترکیه در عراق افزایش داد در ساختار جدید منطقه‌ای ترکیه مجبور شد تا برای کم کردن مفوض ایران از اسرائیل فاصله بگیرد (Kösebalaban, 2020: 6).
تحولات منطقه بویژه تحولات سوریه و تلاش آنکارا برای حفظ رژیم¬های جدید لیبی و تونس تلاش تهران برای جایگزین کردن مسیر سوریه برای صادرات گاز به اتحادیه اروپا به جای مسیر ترکیه و تنش¬های ایران با باکو منجر به افزایش تنش¬ها بین ایران و ترکیه شده است (Khajehpour, 2012: 21). ایران و ترکیه شده است تحولات منطقه بویژه سوریه تلاش آنکارا برای حفظ رژیم¬های جدید مثل لیبی و تونس تلاش تهران برای جایگزین کردن مسیر سوریه برای صادرات گاز به اتحادیه اروپا به جای مسیر ترکیه و تنش¬های ایران با باکو ممکن است بین دو گروه را برای کنترل و تحولات آینده آنجا و در نتیجه تنش بین ایران و ترکیه را افزایش دهد (Larrabee and Naderi, 2013: 21).

9- متغیر مسائل زیست‌محیطی و جغرافیایی
درباره عامل محیط زیستی و عوامل محیط زیستی همیشه عوامل واگرا در روابط بین ایران و ترکیه بوده است. مثلاً سدسازی¬های ترکیه در منطقه در خشکسالی منطقه و افزایش ریزگردها تأثیرگذار بوده است بطور مثال سدسازی در مسیر رود فرات منجر به افزایش خشکسالی و ریزگردها در دو کشور همسایه ایران یعنی عراق و سوریه شده است. علاوه بر این مسئله سدسازی¬های ترکیه منجر به خشک شدن اروندرود شده است و بر مسائل آبی داخل ایران نیز تأثیرگذار بوده است. باید این مسئله را در نظر گرفت که سدسازی¬های ترکیه می¬تواند معضلاتی مانند مهاجرت پناهندگی و ناامنی را در منطقه افزایش دهد و تقاضای اتباع عراقی را برای خرید ملک در خوزستان و شمال ایران که با افزایش قیمت‌ها در این منطقه می‌تواند مرتبط باشد تأثیرگذار باشد. مورد بعدی این است که سدسازی‌های ترکیه که منطقه را را خشک می¬کند می¬تواند عاملی برای افزایش اختلافات آبی بین ایران و عراق و عراق و سوریه باشد و روابط ایران، عراق با سوریه را به واسطه سدسازی¬های ترکیه وارد تنش¬های آبی نماید. از دیدگاه جغرافیایی ترکیه و ایران دارای یک مرز طولانی به طول ۵۲۹ کیلومتر هستند و مشترکات جمعیتی فرهنگی یکسانی را دارند و همکاری¬های امنیتی و اقتصادی و مشترک را دارا می¬باشند.

نتیجه‌گیری
بطورکلی عوامل سیاسی موثر در بهبود روابط ایران و ترکیه موثر می¬باشند: تضعیف نیروهای سکولار، افزایش اسلام¬گرایی در ترکیه، احساسات این کشور درباره فلسطین، فرازونشیب به روابط این کشور با مصر مسئله کردها، کم شدن وابستگی ترکیه به ناتو، موضوع هسته‌ای ایران، تجارت و ترانزیت (Ebrahimi & others, 2017: 72).

جدول 4) مولفه¬های تأثیرگذار بر روابط بین ایران و ترکیه و همگرا و یا واگرا بودن
..................................

جدول 5) برخی از اشتراکات بین مولفه¬های تأثیرگذار بین ایران و ترکیه
..................................

در نتیجه¬گیری کلیه این مقاله با استفاده از جداول فوق می¬توان نتیجه گرفت که عوامل اقتصادی و امنیتی که در واگرایی و همگرایی روابط بین ایران و ترکیه تأثیرگذار هستند به نوعی در هم تنیده هستند و ایران و ترکیه هر کدام سعی دارند از عوامل امنیت برای کسب منافع اقتصادی بیشتر در منطقه استفاده نمایند درحالیکه روابط دوجانبه اقتصادی کشور می¬تواند حالت همگرایی را به روابط بین ایران و ترکیه بدهد. رقابت¬های دو کشور برای کسب منافع اقتصادی بیشتر در منطقه و تلاش هرکدام از طرفین برای تسلط بر سر منابع انرژی منطقه می‌تواند عامل واگرایی در روابط بین ایران و ترکیه محسوب شود.
در هر دورانی که روابط اقتصادی بین ایران و ترکیه افزایش داشته است روابط بین دو کشور بهبود یافته است و در هر دورانی که روابط اقتصادی بین دو کشور با کاهش مواجه بوده است همزمان با این مسأله رقابت¬های منطقه¬ای و ژئوپلیتیک دو کشور افزایش یافته است.
موضوع بعدی این است که صادرات منابع انرژی ایران به ترکیه نقش ساسی را در روابط بین دو کشور بازی می¬نماید و افزایش صادرات منابع انرژی بعنوان یک متغیر مثبت و کاهش صادرات منابع انرژی از ایران به ترکیه و یا جایگزین شدن آن با منابع دیگری بعنوان یک متغیر منفی در روابط بین دو کشور نقش بازی می‌کند.
از دیگر مولفه¬های اقتصادی می¬توان به نقش کوریدورها و نقش گردشکران و سرمایه¬گذاران ایرانی در ترکیه اشاره نمود که از عوامل همگرایی بین روابط دو کشور می¬باشند اما تلاش ترکیه و ایران برای تسلط و کنترل کوریدورها می¬تواند نقش واگرا را در روابط بین دو کشور بازی نماید.
درباره روابط سیاسی ایران و ترکیه می¬توان به این مسأله اشاره نمود که روابط سیاسی بین ایران و ترکیه تحت تأثیر یک کشور سوم نیز می¬باشد که این کشور سوم می¬تواند آمریکا روسیه یا اسرائیل باشد و بهبود روابط نظامی و امنیتی ترکیه با آمریکا و اسرائیل می¬تواند بعنوان یک عامل واگرا در روابط بین دو کشور عمل نماید.
نزدیکی فرهنگی، جغرافیایی، دینی و مذهبی نیز عوامل همگرایی بین روابط ایران و ترکیه می¬باشند اما این مولفه¬ها نمی¬توانند تأثیری هم وزن در مسائل اقتصادی، امنیتی و نظامی داشته باشند و به نظر می¬رسد باتوجه به حجم مبادلات بین دو کشور نقش عامل اقتصاد و بالا رفتن و پایین آمدن حجم مبادلات بیشترین نقش را در روابط بین دو کشور بازی می‌کند.