فارسی:
1- آزادی، افشین و دیگران (1399)، «جمهوری اسلامی ایران و فضای مجازی؛ راهکارهایی برای حل چالش‌ها»، فصلنامه مطالعات دفاع مقدس، دوره 3، ش 6.
2- بوزان، باری و  دیگران (1386)، چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت، ترجمه: علیرضا طیب، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
3- بصیریان جهرمی، حسین و خانیکی، هادی (1393)، «سیاست¬گذاران ایرانی و سیاست¬¬گذاری رسانه¬های اجتماعی»، فصلنامه برنامه¬ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره 5، ش 7.
4- حلال‌¬خور، مهدی و دیگران (1394)، «رابطه بین فناوری اطلاعات و توانمندسازی کارکنان»، فصلنامه مطالعات مدیریت کسب و کار هوشمند، دوره 4، ش 14.
5- دهقان، حسین و دیگران (1397)، «تعیین ابعاد مؤثر در طراحی الگوی راهبردی سیاستگذاری در حوزه فناوری و نوآوری دفاعی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک، دوره ، ش 74.
6- زارع¬زاده، رسول (1400)، «آسیب¬ها و چالش¬های امنیتی¬سازی مسائل داخلی؛ مطالعه موردی شبکه¬های اجتماعی مجازی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 24، ش 9.
7- سعد، علی (1394)، «درآمدی بر سیاست¬های فیلترینگ سایت¬های اینترنتی»، فصلنامه مطالعات رسانه¬های نوین، دوره 1، ش 2.
8- غفاری، سعید و دیگران (1396)، «بررسي تاثيرات فناوري اطلاعات بر توانمندسازي کارکنان دانشگاه علوم پزشکي تهران»، مجله دانشگاه علوم پزشکی تهران (پیاورد سلامت)، دوره 6، ش 11.
9- فرهنگی، محمدمهدی و دیگران (1398)، «تبیین سیاست¬گذاری فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران (الزامات و اصلاح، در چارچوب اهداف موردنظر در اسناد بالادستی)»، فصلنامه پژوهش-های انقلاب اسلامی، دوره ، ش 10.
10- فرهنگی، علی¬اکبر و دیگران (۱۳۹۳)، «دیپلماسی دیجیتال و روابط میان دولت¬ها در جوامع معاصر»، فصلنامه مطالعات رسانه¬ای، س 9، ش 24.
11- طباطبائیان، سیدحبیب¬اله و دیگران (1399)، «شناسایی چالش‌ها و کاستی‌های موجود در مسیر سیاست‌گذاری برای توسعه صنعت محتوای دیجیتال در ایران»، فصلنامه مدیریت توسعه فناوری، دوره 8، ش 4.
12- محمودی مهدی و همکاران (۱۳۸۴)، «آینده¬پژوهی و نقش آن در سیاست¬گذاری علم و فناوری تهران»، مرکز آینده¬پژوهی علوم و فناوری دفاعی مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.

لاتین:
13- Awati Rahul (2021). A brief history of the evolution and growth of IT The history of information technology began long before the modern-day computer was ever invented, techtarget.
14- Shen, Jia and Eder, Lauren (2009). Intentions to Use Virtual Worlds for Education, Journal of Information Systems Education.
15- Lyndall, Frank (2002). The Effectiveness of Virtual Simulation as a Training Tool, armyupress.
16- Kenell, mark (2002). The digital revolution and digitalized network society review of Evolutionary Political Economy volume 2, pages 9–25.
17- Haran, Michael (2015). A History of Education Technology. progressive.
18- Hodson, Richard (2018). Digital revolution, an explosion in information technology is remaking the world, leaving few aspects of society untouched, nature.

مقدمه
در عصر جهانی شدن، فناوری اطلاعات و ارتباطات بعنوان بستری که توانمندی¬های بی¬نظیر خود را در جهت انتقال، عملکرد و تبادل اطلاعات از طریق فضای مجازی به ارمغان آورده است، نقش حیاتی و برجسته¬ای دارد. در کشور ایران نیز، سیاست¬گذاری در حوزه فناوری اطلاعات و فضای مجازی باتوجه به جامعه و فرهنگ خاص خود، بواسطه تلاش¬هایی که برای یکنواختی و سازگاری این فضا با محیط فرهنگی و ملی انجام شده، یکی از موضوعات پیچیده و چالش¬برانگیز محسوب می¬شود. سیاست¬گذاری فناوری اطلاعات در ایران با هدف ایجاد فضای مجازی امن، قابل اعتماد و پایدار، همچنین تحقق اهداف حفاظت از امنیت ملی، حفظ حریم خصوصی شهروندان و توسعه اقتصادی، مورد توجه قرار گرفته است.
این سیاست¬ها شامل قانونگذاری مناسب، ایجاد زیرساخت¬های فنی، آموزش و پژوهش در زمینه فناوری اطلاعات و همچنین تجارت الکترونیک و نوآوری می¬باشند. همچنین، باتوجه به جهانی شدن، سیاست¬گذاری در حوزه فضای مجازی و فناوری اطلاعات در ایران نیز به دنبال تعامل بین¬المللی و ایجاد همبستگی با سایر کشورها و سازمان¬های بین¬المللی مرتبط است. ایران متعهد به حفظ حقوق شهروندان در فضای مجازی، همکاری با دیگر کشورها در زمینه مبارزه با جرائم سایبری و تشکیل سازمان¬های منطقه¬ای و بین¬المللی جهت تنظیم و مدیریت این فضا است. همچنین، دستیابی به سطحی بالاتر از توسعه و فناوری در فضای مجازی به منظور ارتقای رضایتمندی شهروندان و افزایش قدرت و توانایی ایران برای حضور در صحنه جهانی نیز در دستورکار قرار دارد.
بدین ترتیب، بررسی واکاوی سیاست¬گذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران در عصر جهانی شدن نه تنها به درک عمقی از تلاش¬ها و دستاوردهای کشور در این زمینه کمک می¬کند، بلکه به تفهیم بهتر چالش¬ها و مسائلی مانند حریم خصوصی، امنیت اطلاعات و همچنین تعاملات بین¬المللی میان کشورها را برای ما روشن می¬سازد. در این راستا، آشنایی با سیاست¬¬گذاری¬ها و استراتژی¬های متبع شده در ایران، ضروری است تا بتوانیم به کشف راهکارهای مناسب برای توسعه و بهبود فضای مجازی در کشورمان دست پیدا کنیم.
بررسی این نیازمندی‌ها و معرفی تغییرات لازم در سیاست‌ها و استراتژی‌ها می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری‌ها و توسعه صنایع مرتبط کمک کند. ثانیاً، تحقیقات درخصوص تأثیر سیاست‌های جدید در فضای مجازی برای جامعه و فرهنگ کشور ضروری است. بررسی این تأثیرات و تشخیص نیازهای معاصر جامعه در استفاده از فضای مجازی می‌تواند به بهبود سیاست‌ها و روش‌های مدیریت آن کمک کند، و می‌تواند به توسعه پایدار و عادلانه این فضا در کشورمان کمک کند.

1- پیشینه تحقیق
- دهقان و همکاران (1397). در مقاله «تعیین ابعاد مؤثر در طراحی الگوی راهبردی سیاستگذاری درحوزه فناوری و نوآوری دفاعی جمهوری اسلامی ایران» چنین نتیجه گرفته¬اند: براساس یافته¬های تحقیق، ابعاد مؤثر در طراحی الگوی راهبردی سیاستگذاری در حوزه فناوری و نوآوری دفاعی ج. ا. ا. عبارتند از: جهت¬گیری کلی سیاستگذاری نوآوری وفناوری دفاعی، فرایند سیاستگذاری فناوری و نوآوری دفاعی، ظرفیت و زیرساخت¬های فناوری و نوآوری دفاعی، نیازمندی¬های فناورانه قدرت دفاعی مطلوب، اصول اقتصادی فناوری و نوآوری دفاعی، فرهنگ فناوری و نوآوری دفاعی و ارزیابی سیاست-های فناوری و نوآوری دفاعی.
- فرهنگی و همکاران (1398). در مقاله «تبیین سیاست¬گذاری فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران» چنین بیان داشته¬اند:  بررسی حاکی از آن است، سیاست¬گذاری¬های کلان صورت گرفته در این خصوص، هم ماهیت سلبی داشته و هم ایجابی. محقق نشدن مطلوب «شبکه ملی اطلاعات» بعنوان زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور، عدم توفیق در تولید محتوای مناسب داخلی و افزایش سواد رسانه¬ای در کشور که همگی از سازوکارهای اعمال سیاست¬گذاری¬های ایجابی در کشور می¬باشند. در کنار عدم جامعیت و نقصان قوانین طرح¬ریزی شده در حوزه فضای مجازی و شکست پروژه فیلترینگ به سبب ناکارآمدی ابزارهای مسدودسازی و فیلترینگ، حکایت از ناکارآمدی سیاست¬گذاری¬ها و عدم وجود برنامه¬ای راهبردی، اصولی و فنی در مدیریت و کنترل درازمدت فضای مجازی در کشور دارد و ضرورت اصلاح سیاست¬گذاری فضای مجازی در ایران در مسیر تحقق بیشتر اهداف موردنظر در اسناد بالادستی کشور را به تصویر می¬کشد که این امر نیازمند تغییر موازنه موجود از نگاه سلبی و بالا به پایین به نگاه ایجابی و پایین به بالاست.
- بصیریان و خانیکی (1393). در مقاله «سیاست¬گذاران ایرانی و سیاست¬گذاری رسانه¬های اجتماعی» چنین نتیجه گرفته¬اند: ضمن مصاحبه‌های رودررو با 20 سیاست‌گذار کلیدی در ایران، شناختی متفاوت و تازه را نسبت به این مسئله چالش‌برانگیز در عرصه سیاست‌گذاری رسانه‌های اجتماعی در ایران فراهم آورده است. پیاده‌سازی مصاحبه‌ها در نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی مکس‌کیودا، ضمن کدگذاری اولیه، محوری و گزینشی، به استخراج تم‌هایی انجامیده و معطوف به ارائه یک مدل پیشنهادی برای سیاست‌گذاری در این حوزه شده است؛ یافته‌های این مقاله نشان می‌دهند که نوع نگاه سیاست‌گذاران به رسانه‌های اجتماعی در ایران، با نحوه استفادۀ کاربران از آن، لزوماً در تعارض نیست، اما ناکارآمدی ساختارهای موجود، جدی نگرفتن ابزارهای قانونی و مدیریتی، و نیز پراکندگی شیوه‌های تصمیم‌گیری، چالش‌های فراوانی را برای سیاست‌گذاری رسانه‌های اجتماعی به دنبال داشته، که همگرایی و تجانس میان نهادهای تصمیم‌ساز را بسیار دشوار ساخته است.  

2- تاریخچه
قبل از اینکه کامپیوتر امروزی وجود داشته باشد، پیش¬سازهایی وجود داشتند که به افراد کمک می-کردند تا کارهای پیچیده را انجام دهند. چرتکه اولین ابزار محاسبه شناخته شده است که از 2400 قبل از میلاد مورد استفاده قرار می¬گیرد و هنوز در بخشی از جهان امروزی استفاده می¬شود. تا سال 1800 بود که ایده دستگاه¬های برنامه¬نویسی بطور جدی مطرح شد. رایانه‌ها تا قرن بیستم از سیستم ماشین بافندگی برای صدور خودکار دستورالعمل‌های ماشین استفاده می‌کردند. اما دستگاه¬های الکترونیکی درنهایت جایگزین این روش شدند. در دهه 1820، مهندس مکانیک انگلیسی چارلز بابیج  معروف به پدر کامپیوتر، موتور تفاوت را برای کمک به محاسبات ناوبری اختراع کرد، که بعنوان اولین دستگاه کامپیوتری مکانیکی در نظر گرفته شد.
سپس در دهه 1830، طرح¬هایی را برای موتور تحلیلی خود منتشر کرد. موتور تحلیلی وی اولین کامپیوتر همه منظوره جهان بود. اما هرگز تکمیل نشد و دستورالعمل¬هایش هرگز اجرا نشدند. در سال 1806، دانش¬آموزان از یک جعبه شنی رومیزی برای تمرین حروف الفبا استفاده می¬کردند. بعد از اینکه بچه¬ها هریک از حروف را ساختند، مانیتور با آهنی صاف شن¬ها را صاف کرد و حرف جدیدی ارائه شد. (Haran, 2015).

3- طرح مفاهیم اساسی فناوری اطلاعات و فضای مجازی
1-3- فناوری اطلاعات
تاریخچه¬ای که منجر به توسعه فناوری اطلاعات شد، به هزاران سال قبل باز می¬گردد. اما اصطلاح فناوری اطلاعات یک پیشرفت نسبتاً جدید است. این عبارت اولین بار در مقاله¬ای در سال 1958 در هاروارد بیزینس ریویو که اثرات آتی آن را پیش¬بینی می¬کرد، با عنوان مدیریت در دهه 1980 ظاهر شد. در طول دهه گذشته یک فناوری جدید در تجارت آمریکایی شروع به نفوذ کرده است، فناوری آنقدر جدید که ارزیابی اهمیت آن هنوز دشوار است. فناوری جدید هنوز یک نام ثابت ندارد، و ما آن را فناوری اطلاعات می¬نامیم (Awati, 2021). فناوری اطلاعات به رایانه یا سخت¬افزار و نرم¬افزار الکترونیکی اشاره می¬کند که برای بازیابی تولید و به اشتراک¬گذاری اطلاعات استفاده می¬شود.
مهارت¬های فناوری اطلاعات مهارت¬هایی هستند که با استفاده از فناوری سخت¬افزار و نرم¬افزار دریافت و ارزیابی داده¬ها سازماندهی نگهداری تفسیر و ارسال اطلاعات و استفاده از رایانه¬ها برای پردازش اطلاعات تعریف شده است (غفاری و زکیانی و رضایی، 1396: 633)¬. بکارگیری فناوری اطلاعات تحول گسترده¬ای را در امور اداری و سیستم اطلاعاتی ایجاد کرده است بطوریکه امکان انتقال الکترونیکی داده-ها مدارک اسناد و مکاتبات مختلف از طریق کامپیوتر و خطوط ارتباطات مخابراتی را فراهم می¬کند. بکارگیری فناوری اطلاعات و بطور خاص سیستم¬های اطلاعاتی به تسهیل کنترل و نظارت بر سازمان می¬انجامد و از طریق حیطه نظارت مدیران برخلاف ساختارهای سنتی که یک محدودیت به حساب می¬آید می¬تواند گسترش یابد (حلال¬خور و همکاران، 1394: 53).
در کل فناوری اطلاعات به استفاده از تکنولوژی¬ها و دستاوردهای علمی در جمع¬آوری، ذخیره، پردازش، انتقال و استفاده از اطلاعات اشاره دارد، که شامل رایانه¬ها، شبکه¬های ارتباطی، نرم¬افزارها، سامانه¬های اطلاعاتی و سایر تکنولوژی¬های مرتبط است. فناوری اطلاعات بوسیله فراهم کردن امکاناتی مانند ارتباطات سریع و آسان، پردازش سریع اطلاعات و دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی، تأثیرگذار بر جوانب مختلف زندگی افراد و سازمان ها داشته است.
2-3- فضای مجازی و انقلاب دیجیتال
فضای مجازی  بعنوان محیط مصنوعی است که از طریق محرک‌های حسی (مانند مناظر و صداها) که توسط رایانه ارائه می‌شود و در آن اعمال فرد تا حدی تعیین‌ کننده آنچه در محیط اتفاق می‌افتد تجربه می‌شود. واقعیت مجازی معمولاً با نمایشگر مشاهده سر نصب شده در ارتباط است که برای اولین بار در سال 1960 توسط مورتون هایلیگ تاریخ واقعیت مجازی ثبت شد. در اصل برای مشاهده فیلم بدون ردیابی حرکت طراحی شده بود، به ابزاری با امکانات آموزشی گسترده تبدیل شده بود.  .(Lyndall, 2020:6)  دنیای مجازی سه¬بعدی، دنیایی ¬است که در آن کاربران می¬توانند با استفاده از چت صوتی و متنی گفتگو کنند. دنیاهای مجازی در صنعت و همچنین دانشگاه¬ها مورد توجه قرار گرفته¬اند و همچنان در حال فراگیر شدن است (Shen, Eder, 2009:27).
در واقع در طی 50 سال، دنیای دیجیتال رشد کرده و برای عملکرد جامعه حیاتی شده است. انقلاب با سرعت سرسام¬آوری پیش رفته است، هیچ فناوری در مدت زمان کوتاهی مانند اینترنت به افراد بیشتری دست پیدا نکرده است و هنوز به پایان نرسیده است .دیجیتالی شدن بطور کلی بعنوان یک نیروی مثبت دیده می¬شود (Hodson, 2018:19). زیرا نه تنها دنیایی را که ما در آن زندگی می¬کنیم متحول کرد، بلکه راه¬های جدیدی برای سازماندهی شبکه¬ها ایجاد کرد. ما اکنون در نیمه دوم انقلاب دیجیتال (پنجمین فناوری) هستیم، این دوره زمانی است که رشد اقتصادی استفاده از فناوری‌های دیجیتال نوآورانه، از جمله محاسبات فراگیر، روباتیک و هوش مصنوعی را به سمت یک جامعه شبکه‌ای واقعا دیجیتالی سوق می‌دهد. (kenell, 2022:20).   از سال 2019، 67 درصد از جمعیت جهان به دستگاه¬های¬ تلفن همراه مجهز شده بودند که 65 درصدشان تلفن¬های هوشمند بودند.
در سال 2019، 204 میلیارد نرم¬افزار دانلود شده است و از ژانویۀ 2020، 8/3 میلیارد نفر بطور فعال از رسانه¬های اجتماعی استفاده کرد نوآوری دیجیتال مجموع¬های از تحولات عمیق و تغییرات درسازمان¬ها و کسب¬وکارها در حوزۀ فعالیت¬ها، فرایندها، توانایی¬ها و مدل¬های کسب¬وکار است که به آنها اجازه می-دهد بتوانند از فرصت¬های ناشی از توسعه و ترویج فناوری و تغییرات حاصل¬ شده استفاده کنند و از آنها در راستای راهبردها و اولویت¬های خود بهره بگیرند.  فناوری دیجیتال به توسعه سیستم¬های خود تنظیم، شبکه¬های اجتماعی و سیستم¬های هوشمند مجهز به هوش مصنوعی برای مثال خانه¬های هوشمند، زیرساخت¬ها، شهرها و کشورها کمک کرده است (احسانی و همکاران، 1400: 21). درکل فضای مجازی به مجموعه¬ای از سیستم¬ها، پلتفرم¬ها و شبکه¬های تعاملی اشاره دارد که با استفاده از فناوری اطلاعات، امکان مشارکت، تبادل اطلاعات و ارتباط بین افراد و سازمان¬ها را در محدوده جغرافیایی مجازی فراهم می¬کند. در فضای مجازی، افراد می¬توانند بدون محدودیت زمانی و مکانی با هم ارتباط برقرار کرده، اطلاعات را به اشتراک بگذارد.

4- سیاست‌گذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران
از بدو ورود، رسوخ و گسترش فضای مجازی و فناوری¬های مرتبط با آن در جامعه ایران، نگاه به این فضا خوش¬بینانه نبوده و در طول چند دهه¬ای که از حضور و امکان دسترسی به این فناوری در کشور می-گذرد، چنین نگاه بدبینانه¬ای آنچنان که باید و شاید اصلاح نگردیده لذا همواره شاهد آن بودیم که سیاست¬گذاری¬های کلان صورت گرفته در این خصوص هرچند تلاش نموده تا حدودی رویکرد ایجابی و نگاه از پائین به بالا داشته و مبتنی بر جلب مشارکت آحاد جامعه باشد، اما عمدتاً سلبی و مبتنی بر نگاه از بالا به پائین می¬باشد (فرهنگی و همکاران، 1398: 116).
سیاست سلبی که بیشتر کشورها مانند روسیه و چین به سادگی از آن استفاده می¬کنند، ایجاد محدودیت در استفاده از اینترنت مانند پالایه کردن یا همان استفاده مستقیم از سامانه¬های نظارتی و کنترلی است. سیاست¬های سلبی عموماً با مخالفت جامعه مدنی روبرو می¬شوند. بهره¬گیری از سیاست سلبی با بهره¬گیری همزمان از سیاست ایجابی مثمرثمر است. این مورد باید از خانواده و آموزش و پرورش شروع شود و به سطح اجتماع کشیده شود. سیاست¬های تشویقی نباید جنبه پوپولیستی و تبلیغاتی داشته باشد بلکه باید براساس مؤلفه¬های خاص خود ارائه شود (آزادی و همکاران، 1399: 165). در سیاست¬گذاری علم و فناوری با درگیر کردن همه بازیگران و طرف¬های تأثیرگذار می¬توان بر جامعیت این سیاست¬ها افزود. از آنجائیکه سیاست بیانیه ارزش¬ها و اقدامات مطلوب و تعهد به اجرای آنها در مقام عمل است بنابراین ماهیتی ارزشی دارد و هر کشوری متناسب با ارزشها و هنجارهای خود باید اقدام به سیاستگذاری در زمینه¬های مختلف نماید. هرچند که بومی¬سازی سیاست¬ها باعث اجرایی¬تر شدن آنها می¬شود، ولی در این میان مرور تجربه¬ کشورهای مختلف در امر سیاستگذاری بویژه در حوزه علم و فناوری، نشانگر وجود اشتراکاتی است از این قرار است:
1) اتخاذ سیاست کلانی که بر توسعه و شکوفایی زمینه¬های معینی از علم و فناوری، به تناسب نیازهای بلندمدت ملی تأکید داشته باشد، نه همه¬ی زمینه¬ها؛
2) تأکید بر نوآوری؛
3) تأکید بر افزایش منابع مالی تحقیق و توسعه؛
4) تأکید بر ایجاد و اعتلای دانشگاه¬های پژوهش¬مدار؛
5) ایجاد و اعتلای نظام اطلاع¬رسانی ملی علم و فناوری؛
6) تسهیل و تأکید بر توسعه همکاری¬ها و مبادلات بین¬المللی تحقیقاتی؛
7) تأکید بر توسعه¬ی گونه¬های مختلف فعالیت¬های تحقیقی بنیادی کاربردی و توسعه¬ای؛
8) تشویق بخش خصوصی به سرمایه¬گذاری و مشارکت هرچه بیشتر در فعالیت¬های تحقیقاتی (محمودی و همکاران، ۱۳۸۴: ۳۰). معیاری که تفاوت میان سیاست خوب و بد را مشخص می¬کند، محتوای سیاست نیست بلکه فرایندی که براساس آن یک سیاست تدوین شده است. اگر فرایند به درستی طراحی شود، می¬توان انتظار داشتکه سیاست¬های خوبی نیز از آن فرایند منتج خواهند شد، و اگر فرایند نامناسب باشد نمی¬توان انتظار سیاست¬های درست را نیز داشت. البته این به این مفهوم نیست که سیاست¬های نهایی فرایندهای سیاستگذاری نباید نظارت داشت. فرایند سیاست¬گذاری دفاعی شامل:
1) تفسیر و تبیین ملاحظات منافع ملی در قالب اهداف امنیت ملی؛ 2) بررسی و تحلیل محیط بین-الملل به منظور تشخیص ماهیت، شدت، و دامنه و برد تهدیدات و فشارهای خارجی و داخلی؛ 3) ارزیابی کلی محیط ملی شامل وضعیت سیاسی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی و موقعیت جغرافیانی کشور به منظور تشخیص قابلیت¬ها یا توانانی¬ها و محدودیت و نقاط ضعف و آسیب¬پذیری¬ها؛ 4) تعیین اهمیت نسبی اهداف امنیت ملی؛ 5) تعیین راه¬های کار یا خط¬مشی¬های کلی برای نیل به اهداف امنیت ملی؛ 6- تهیه و صدور راهنمای سیاسی طرح¬ریزی به سازمان¬های اجرایی مسئول (دهقان و همکاران، 1397: 37).
سیاست¬های سلبی را می¬توان شامل سیاست¬ها و برنامه¬هایی معطوف به حذف کنترل و نظارت دانست. در طیف سیاست¬های سلبی جوامع و دولت¬ها در حوزه سیاست¬گذاری و برنامه¬ریزی درخصوص فضای مجازی شاید بتوان چهار گروه عمده از اقدامات را جای داد که عبارتند از:
تشویق به استفاده از سامانه¬های نظارتی و مسدودسازی سطح خرد استفاده از سامانه¬های نظارتی و مسدودسازی سطح کلان برنامه¬ریزی بازدارنده در حوزه قانون¬گذاری و جلوگیری از استفاده از اینترنت علیرغم وجود سیاست¬گذاری¬های سلبی مذکور در کشور اما نوع مواجهه با فضای مجازی بعنوان ابزاری مدرن با امکانات و کارکردهای توأمان مثبت و منفی همچنان محل اختلاف¬نظر میان متولیان فضای مجازی و مسئولان کشور است. آنچه روشن است اما برخورد سلبی با فضای مجازی نمی¬تواند راهکار مناسبی برای مقابله با آسیب¬های احتمالی آن باشد برای مدیریت کامل فضای مجازی و کاهش آسیب¬های ناشی از آن نوع مواجهه با این فضاها اهمیت ویژه¬ای دارد. بی¬تردید امروزه برخورد سلبی با فضاهای مجازی امری غیرممکن است و برای مدیریت این فضا باید به دنبال راهکارهای منطقی و کاربردی که صد البته جنبه سلبی نداشته باشد بود و اینجا است که لزوم مواجهه و سیاست¬گذاری¬های ایجابی رخ می¬نماید که از آن جمله می¬توان به برنامه¬ها و پروژه¬های مبتنی بر تولید و مدیریت محتوای فضای مجازی آموزش و افزایش سواد رسانه¬ای بومی¬سازی و ... اشاره کرد که ضمن ایجاد تعامل بیشتر میان سیاست¬گذاران و مردم در این خصوص، موازنه نگاه سیاستگذاران در کشور را به جای بالا به پائین، به نگاه مشارکتی که مبتنی بر موازنه توأمان بالا به پائین و پائین به بالا می¬باشد، تغییر خواهد داد. موازنه¬ای که در آن دولت و نهادهای دولتی در کنار مردم و نهادهای مردمی، عهده¬دار سیاستگذاری و اعمال سیاست¬ها می¬باشند (فرهنگی و همکاران، 1398: 116_117). کشور ایران باتوجه به توسعه روزافزون تکنولوژی و استفاده گسترده از اینترنت، سعی دارد قوانین و مقررات مناسبی را برای کنترل و مدیریت این فضاها اعمال کند. یکی از اصول اساسی در سیاست¬گذاری ایران در این زمینه، حفظ امنیت ملی و نظم اجتماعی است. البته، این موضوع همراه با چالش‌ها و نقاط ابهامی نیز همراه است.
1-4- سیاست فیلترینگ
امروزه فیلترینگ فضای مجازی بعنوان یک اقدام سلبی سیاستی در جهت سالم¬سازی یا مطلوب¬سازی فضای مجازی در دستورکار حاکمیت¬ها قرار گرفته است معنای عام فیلترینگ عبارت است از فناوری-هایی که از دستیابی به انواع خاص اطلاعات یا بسته¬های ویژه از محتوای اینترنتی در دسترس جلوگیری به عمل می¬آورد. اما تعریف خاص فیلترینگ عبارت است از جلوگیری از دسترسی به اطلاعات برمبنای محتوای اطلاعات و نه آدرس سایت که این معنای خاص از فیلترینگ بیشتر در مقابل واژه «بلوک کردن» بکار می¬رود. طبق این تفکیک ما سایت را بلوک نمی¬کنیم بلکه محتوا را پالایش و فیلتر می¬نمائیم.
با تدقیق بر فعالیت¬های کشورهایی که در توسعه فضای مجازی رتبه بالایی دارند، در می¬یابیم که این کشورها به بررسی آسیب¬های فضای مجازی که مخاطب آن مردم و خانواده¬ها هستند پرداخته¬اند. مردم ایران نیز با دغدغه¬های مشابه مردم همه دنیا مواجه اند لازم است در همه جای دنیا در برخورد با کودکان نوجوانان جوانان زنان و مردان هرکدام متناسب با نیازهایشان برای ورود به فضای مجازی سیاست¬هایی در نظر گرفته شود زیرا خروج از این امر منجر به ناهنجاری اجتماعی می¬شود.
بر این مبنا لازم است باتوجه به نیازهای اجتماعی و ارزشی کشور یک فضای گفتمان اینترنت پاک به وجود بیاید که سازوکار آن در اکثر کشورهای دنیا فیلترینگ و نه مسدودسازی است (فرهنگی و همکاران، 1398: 123). ذهنیت نخبگان جمهوری اسلامی به دلیل حساسیت¬های ارزشی و فرهنگی و ساخت انقلابی و دشمنی نظام سلطه با آناز همان ابتدا نسبت به تحولات فناوری¬های ارتباطی و اطلاعاتی، تهدیدانگارانه بوده و در برخی برهه¬ها رسانه¬هایی چون ویدئو و ماهواره به مثابه تهدید امنیتی برساخته شده¬اند. همین نگاه در مواجهه با شبکه¬های اجتماعی مجازی نیز تداوم یافته است. فیلترینگ یوتیوب، فیسبوک و توئیتر بعد از حوادث سال 1388 در سایه همین بازنمایی تهدید شکل گرفت. این فرایند ادراک تهدید در پی ظهور گوشی¬های هوشمند و قابلیت نصب اپلیکیشن¬های شبکه-های اجتماعی مجازی روی آن بیش از پیش تشدید شد (زارع¬زاده، 1400: 17).
با وجود اهمیت مقوله فیلترینگ و اینکه امروزه اصل وجوب پالایش فضای مجازی بعنوان جلوگیری از جا¬بجایی اطلاعات به شکل هدفمند و ساختارگونه توسط مقام صلاحیت¬دار در فضای مجازی، به اثبات رسیده است اما بررسی¬های صورت گرفته حاکی از آن است که در کشور ایران فیلترینگ بدون توجه به نیاز و رده¬بندی مخاطبان اجرایی گردیده است.
حال آنکه در اصل، وجود مساوات در پالایش و اجرای یکسان یکپارچه و سراسری پالایش برای همه کاربران و بدون توجه به نیازها و توانمندی¬های آنها خلاف عدالت عمل شده است. سیاست¬گذاری در زمینه فناوری و اطلاعات باید مبتنی بر کنوانسیون‌ها و استانداردهای جهانی باشد. این سیاست‌ها باید بر آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات تأکید کنند و به همچنین به توسعه‌ نظامیان فناوری در جهت بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم کمک کنند. برای دستیابی به این هدف، نیازمندیم که سیاست‌های شفاف و قابل اجرا در این حوزه تدوین و ارائه شوند.
ایران به جرات می‌تواند یکی از کشورهایی با سطح فیلترینگ بالا در دنیای مجازی باشد. درکل این سیاست‌ها و فیلترینگ‌ها مورد انتقادات زیادی در داخل و خارج ایران قرار گرفته است. نظرسنجی‌ها نشان می¬دهد که بیشتر افراد ایرانی فیلترینگ¬ها را منتقد می¬کنند و بازدیدهای بالایی از استفاده از ابزارهای عبور از فیلترینگ دارند. علاوه بر فیلترینگ، در ایران قوانین و مقرراتی نیز برای کنترل فضای مجازی و اینترنت اجرا می‌شوند. بعنوان مثال، تعیین مسئولیت فعالیت‌های کاربران در اینترنت، امنیت سایبری، حقوق مالکیت فکری و سایر موارد مورد. همچنین، تعیین محتوای مجاز و غیرمجاز در فضای مجازی و اقدامات قانونی در برابر تخطی از این محتوا نیز صورت می‌گیرد.
2-4- بومی‌سازی فضای مجازی
در کشور ایران بیشتر بسترهای ارائه خدمات عرصه فضای مجازی فاقد راه¬حل¬های امنیتی است و از بسترهای غیربومی استفاده می¬شود و همین امر باعث می¬گردد که هر از چند گاهی، مورد هجوم حملات سایبری بر زیرساخت¬های حیاتی کشور قرار گیرد. این در شرایطی است که در جمهوری اسلامی ایران از سویی باتوجه به آنکه دغدغه و اهمیت موضوع امنیت سایبری در بدنه کشوری هنوز تبیین نشده است و بیشتر مدیران به این موضوع بعنوان یک موضوع لوکس نگاه می¬کنند، در حالیکه بی¬توجهی به این موضوع می¬تواند بسترهای حیاتی و حساس کشور را در معرض آسیب¬های جبران-ناپذیری قرار دهد به منظور پیشگیری از آسیب¬ها و تهدیدات محتمل، بومی¬سازی فضای مجازی در دستورکار سیاست¬گذاران و مسئولان عرصه فضای مجازی قرار گرفته است.
پس بومی¬سازی راهکاری در جهت ایمن¬سازی فضای مجازی قلمداد می¬شود. اساساً بر این مبنا است که ایران سال¬هاست ایجاد و راه¬اندازی شبکه ملی اطلاعات یا اینترنت ملی را پیگیری می¬کند؛ شبکه¬ای مبتنی بر قرارداد اینترنت به همراه سوئیچ¬ها و مسیریاب¬ها و مراکز داده¬ای، به صورتی که درخواست¬های دسترسی داخلی و اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می¬شوند به هیچ¬وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه¬های اینترانت و خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود (فرهنگی و همکاران، 1398: 128).
در خرداد ماه ۱۳۸۱ با ابلاغ سیاست¬های کلی شبکه¬های اطلاع¬رسانی رایانه¬ای، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب قوانین مربوط به فیلترینگ در اینترنت پرداخت فیلترینگ در ابتدا سایت¬های اخلاقی را شامل می¬شد اما با رشد سایت¬های اینترنتی، سیاسی به موازات تغییر و تحولات سیاسی و اجتماعی در جامعه و سریع تعداد نگاه سنتی مسئولان امر سایت¬های سیاسی و اعتقادی نیز مشمول امر فیلترینگ شدند و مشمول امر عملاً یکی از مزیت¬های عصر ارتباطات که دسترسی سریع و آسان به اندیشه¬ها و تفکرات مختلف بود از بین رفت.
 این مسئله زمانی به طرز حادتری خود را می¬نمایاند که دامنه فیلترینگ از دایره سایت¬ها فراتر رفته و به فروم¬ها، چت روم¬ها، شبکه¬های اجتماعی و نرم¬افزارهای تلفن همراه نیز برسد (سعد، 1394: 154). مسئول فیلترینگ سایت¬های اینترنتی در ایران کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه است که طبق ماده (۲۲) قانون جرائم رایانه¬ای از ۱۳ عضو حقوقی و حقیقی تشکیل شده است. بررسی عملکرد این کارگروه در سال¬های اخیر نشان دهنده اتخاذ رویکرد حداکثری در فیلترینگ است؛
بطوریکه در حوزه¬های اخلاقی، سیاسی، اعتقادی و ... به دو روش استفاده از «لیست سیاه» و «فیلترینگ براساس کلیدواژه¬ها» سایت¬های مورنظر را غیر قابل دسترس می¬کند. نظر سیاست¬گذاران مربوطه این است که تلاش دارند تا استفاده‌ بهینه و مسئولانه از فضای مجازی را ترویج دهند و همچنین بر روی توسعه صحیح فناوری‌های مرتبط با فضای مجازی تأکید کنند.
همچنین، از طریق اجرای مقررات و قوانین منع انتشار محتوای غیرقانونی و مزاحم، فضای مجازی و استفاده از اینترنت را مدیریت ‌کنند. سیاست بومی‌سازی فضای مجازی در ایران نتایج متنوعی به همراه داشته است. از جمله نتایج مثبت آن می‌توان به:
1) افزایش امنیت در فضای مجازی؛ 2) ارتقای کیفیت محتوا؛ 3) ترویج استفاده مسئولانه از فضای مجازی؛ 4) حفظ حریم خصوصی؛ 5) ترکیب بهتر فناوری و فضای مجازی، اشاره کرد. سیاست بومی‌سازی فضای مجازی در ایران همراه با برخی نتایج منفی نیز بوده است، که از آن میان می¬توان: 1) محدودیت در حریم شخصی؛ 2) فیلترینگ محتوا؛ 3) کاهش آزادی بیان؛ 4) کنترل سربازان فضای مجازی؛ 5) تأثیرات منفی بر ارتباطات بین‌المللی، را ذکر کرد.
3-4- سیاست امنیتی‌سازی
ایده اصلی نظریه امنیتی¬سازی آن است که هیچ موضوعی به خودی خود امنیتی نیست، بلکه مسائل به شکل امنیتی برساخته می¬شوند از این نگاه امنیتی¬سازی فرایند موجودیت یافتن یک مسئله بعنوان تهدید است. بعبارت دقیقتر امنیتی¬سازی مجموعه مفصل¬بندی شده¬ای از اعمال است که به موجب آن بازیگر امنیتی¬ساز، عناصر اکتشافی مختلف از جمله استعاره¬ها، ابزارهای سیاست¬گذاری، گزارش¬های تصویری، قیاس¬ها، کلیشه¬ها، عواطف و مانند آن را باتوجه به بافت (جامعه) بسیج کرده تا شبکه¬ای منسجم از معانی احساسات، عواطف، اندیشه¬ها و بینش¬ها درباره آسیب¬پذیری قطعی هدف مرجع را در (ذهن) مخاطب ساخته و نظر او را با دلایل خود درباره گزینه مطلوب و اقدامات مربوط در آن راستا موافق کند.
این امر از طریق قراردادن موضوع ارجاع تهدید کننده به مثابه تهدید بی¬سابقه که جلوگیری از رشد آن مستلزم اخذ سیاستی فوری است انجام می¬پذیر. پس کارگزاران سیاسی و امنیتی با برچسب¬گذاری وصف «امنیتی» به یک مسئله، به دنبال آن هستند که اولاً، آن را به مثابه تهدیدی وجودی برای یک هدف مرجع چیزی است که بقای آن ضروری فرض شده و باید حفظ شود معرفی کنند. ثانیاً، اعلام کنند که شرایطی اضطراری و فوری پیش آمده که نیازمند تعلیق قوانین عادی و اخذ اختیارات فراقانونی است؛ تا تدابیر فوق العاده¬ای برای مقابله با تهدید ادعایی بکار گرفته شود (زارع¬زاده، 1400: 9). بديهي است این امر ظرفیت مناسبی را برای مواجهه و مدیریت آن مسئله در اختیار کارگزاران سیاسی و امنیتی خواهد گذاشت.
در این فرایند، سه نوع بازیگر نقش ایفا می¬کنند؛ بازیگر امنیتی کننده که عبارت است از فرد یا گروهی که با اعلام در معرض تهدید بودن موجودیت هدف مرجع مسائل را امنیتی می¬کند. بازیگر صاحب نقش (کارکردی) که عبارت است از بازیگری که هرچند نقش مستقیمی در امنیتی کردن مسائل ندارد، ولی تأثیر چشم¬گیری بر تصمیمات در حوزه امنیت می¬گذارد و از این¬رو، روند امنیتی¬سازی یک مسئله را تسریع کرده یا آن را با تأخیر مواجه می¬کند (بوزان و دیگران، ١٣٨٦: ٦٧). همچنین بازیگر یا بازیگران مخاطب نقش محوری در امنیتی¬سازی دارند. آنهایی که باید متقاعد شوند تا حرکت امنیتی-ساز موفق شود. هرچند اغلب مخاطب معادل با شهروندان و توده مردم فرض می¬شود اما وبور معتقد است که آن می¬توانند براساس نظام سیاسی و ماهیت مسئله امنیتی شده، متفاوت باشند. محققان کپنهاگی اهمیت بیشتری برای جایگاه مخاطب در امنیتی¬سازی قائل هستند آنها باتوجه به نقش اساسی مخاطبان در شکست یا موفقیت امنیتی¬سازی، معتقدند که مخاطبان نه تنها گروه همگنی نیستند، بلکه دارای طیف¬های متفاوت بوده و در برابر استدلال¬های مختلفی شنوا هستند و در نتیجه، هر گروه از مخاطبان می¬تواند دارای قدرت متفاوتی باشد.
از این¬رو، سالتر معتقد به وجود چهار نوع متمایز از مخاطب شامل مخاطب عمومی، نه نخبگانی تکنوکراتیک و علمی است که هرکدام، حرکت امنیتی¬ساز متفاوتی را از سوی بازیگر امنیتی ساز الزامی می¬کنند. بالزاک از زاویه دیگری به این بحث علاقه نشان داده است. به اعتقاد وی در حالی که مکتب کپنهاگ به مخاطب بعنوان طبقه معین و رسمی که اغلب در حالت پذیرش ثابت انگاشته می¬شود، می¬نگرد، نگاه پساکپنهاگی قائل به وجود رابطه¬ای متقابل میان مخاطب و بازیگر امنیتی ساز است (زارع¬زاده، 1400: 10).  

5- تحولات جهانی شدن و ارتباطات بین‌المللی در این راستا
دیپلماسی دیجیتال به معنای حل مشکلات استفاده از فرصت¬ها و حل چالش¬های سیاست خارجی از طریق بهره¬گیری از فضای مجازی است و بتوجه به ابعاد فنی و کاربردی پیشرفت¬های ارتباطی نقش رسانه را در خدمت دیپلماسی قرار می¬دهد. اهمیت دیپلماسی دیجیتال تنها از اساساً راه¬های افزایش کاربران رسانه¬های جمعی ناشی نمی¬شود بلکه در حقیقت این موضوعات عامل دولت¬ها با شهروندان خود را دستخوش تغییر کرده و چگونگی روابط مربوط به کشورداری سنتی توسط حکومت¬ها را نیز تغییر داده است. دیپلماسی دیجیتال در یک تعریف کلی به معنی حل مشکلات سیاست خارجی از طریق استفاده از اینترنت و فضای مجازی است (فرهنگی و همکاران، ۱۳۹۳).
حجم دادوستد اشتراک¬گذاری اطلاعات و تعامل در شبکه¬های اجتماعی سایبر نشان از وقوع تغييرات شگرف در کیفیت و کمیت جریان اطلاعات در جوامع دارد. این جریان¬های اطلاعاتی در شبکه¬های اجتماعی باتوجه به زمینه¬های اجتماعی و شرایط گوناگون دیگر می¬توانند منشأ تغییرات احتمالی باشند تغییراتی که در یک طیف بسیار گسترده می¬توان آنها را تعریف کرد. دیپلماسی سایبری را شاید بتوان نوعی از دیپلماسی عمومی تفسیر کرد که شاکله و موجودیت آن از طریق اینترنت و فضای مجازی به وجود آمده است. هدف این دیپلماسی می¬تواند تغییر در فرهنگ جوامع دیگر، همسو کردن آنها با سیاست¬ها و فعالیت¬های یک دولت خاص برپاکردن جنبش اعتراضی از طریق شبکه¬های اجتماعی، بسیج گروه¬های برانداز از طریق فضای سایبر، جمع¬آوری اطلاعات در مورد صف¬آرایی نیروهای اجتماعی سیاسی طرف مقابل باشد (آزادی و همکاران، 1399: 163).

6- چرایی اتخاذ سیاست‌گذاری در زمینه فناوری و اطلاعات
اولین پاسخ به چرایی سیاست¬گذاری، ایده مشهور تئوکلاسیک یعنی شکست بازار است. شکست بازار زمانی اتفاق می¬افتد که روال¬های طبیعی عرضه و تقاضا مختل می¬شوند. سرمایه¬گذاری برای تولید دانش فناورانه به اندازه کافی اتفاق نمی¬افتد و دخالت دولت و سیاستگذاری در این زمینه ضروری می-شود. نگاه دوم شکست سامانه است. شکست سامانه بر تعامل واحدهای درگیر در تولید و بهره¬برداری از دانش تمرکز دارد بازیگران مختلف با انگیزه¬های گوناگون در این فرایند درگیر شده سامانه را تشکیل می¬دهند.
شکست سامانه بر نقصان¬هایی که در ساختارها، نهادها و قوانین تأثیر¬گذار بر دسترسی به دانش موردنیاز و تولید دانش مورد نیاز، به علت فقدان ارتباط یا ناکارایی آن میان بازیگران تمرکز دارد و ریشه آن در رویکردهای اقتصادی تطوری است که توجه کمتری به سطح خرد به معنی رابطه بنگاه و مشتری دارد. نگاه سیستمی باعث تحلیل مسئله نوآوری در یک سطح کلان و جمعی می¬شود. در چنین نگاهی عدم تقارن اطلاعات، شکست بازار نیست؛ بلکه ضرورتی برای ایجاد نوآوری و تنوع است مانند رقابت که موتور نوآوری، عامل ایجاد تفاوت است.
براساس نگاه سیستمی، بنگاه به تنهایی دست به نوآوری نمی¬زند و در گستره¬ای از تعاملات و روابط این پدیده رخ می¬دهد (دهقان و همکاران، 1397: 40). پس باتوجه به تحولات سریع در حوزه فناوری و اطلاعات، ضرورت اتخاذ سیاست‌¬گذاری¬ها در این زمینه احساس می‌شود. این سیاست‌ها می‌توانند به توسعه و فراگیری فناوری در جامعه کمک کنند و برای توجه به مسائل حفظ حریم خصوصی و امنیت اطلاعات نیز الزامی هستند.
بنابراین، نیازمندیم که اقدامات مشخص و هماهنگ برای تدوین و پیاده¬سازی سیاست‌های مؤثر در این زمینه صورت گیرد. سیاست¬گذاری در زمینه فناوری و اطلاعات باید مبتنی بر کنوانسیون‌ها و استانداردهای جهانی باشد. این سیاست‌ها باید بر آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات تأکید کنند و به همچنین به توسعه‌ نظامیان فناوری در جهت بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم کمک کنند. برای دستیابی به این هدف، نیازمندیم که سیاست‌های شفاف و قابل اجرا در این حوزه تدوین و ارائه شوند. همچنین این سیاست‌ها باید به نیازها و مشکلات جامعه پاسخ دهند و به استقرار فناوری در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی کمک کنند. و باید بر آموزش کارآمد و ترویج دسترسی عمومی به فناوری متمرکز شوند و به تعادل بین حفاظت از حریم خصوصی و توسعه فناوری توجه کنند. اتخاذ سیاست‌های مؤثر در زمینه فناوری و اطلاعات، می‌تواند به پیشرفت و توسعه پایدار جامعه کمک کند و از فرصت‌ها و چالش‌های این حوزه بهره‌برداری کند.

جدول 1) فضای مجازی و لزوم سیاست‌گذاری‌ها خاص
.......................................................

منبع: (آزادی و همکاران 1399)

7- چالش‌های سیاست‌گذاری در فضای مجازی ایران
بدون¬شک شبکه¬های ارتباطی یا به تعبیری فضای مجازی با وجود فرصت¬هایی که برای جامعه بشری و دولت¬ها فراهم نموده، تهدیدهایی را نیز به همراه داشته است. دولت¬ها همواره در عصر جهانی شدن و در سایه گسترش فضای مجازی با آسیب¬ها و چالش¬هایی روبرو بوده¬اند و جمهوری اسلامی هم از چالش¬های آن بی¬بهره نبوده و از این¬رو برای مواجهه با این چالش¬ها همواره درصدد وضع قوانین جدید و اتخاذ راهکارهای جدید برآمده است (آزادی و همکاران، 1399: 162).
با اینجال ﺑﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖگذاران، ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي در اﯾﺮان، ﻣﺴﺌﻠﻪاي چالش¬برانگیز ﺑﻮده اﺳﺖ. در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن، ﻫﺮچه ﻃﺮاﺣﺎن اﺳﺘﺮاﺗژيﻫﺎ، در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺑﺎ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎزي می¬کنند ﺗﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﻟﺐرﯾﺰي دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد، ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺼﺮف را ﺷکل دﻫﻨﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺎﻟﺐرﯾﺰي در ﻇﺮف رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋی ﻣﺠﺎزي آنچنان ﻗﺎﺑﻞ کنترل وپذیرش ﻧﯿﺴﺖ که ﺑﺘﻮان ﺑﻪ راحتی ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﻌﺎﻣﻼت آﻧﻼﯾﻦ را ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ¬گذاري از پیش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺟﻬﺖ داد (بصیریان و خانیکی، 1393: 2658).
ﺑﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺑﺨﺶ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎعی ﺧﺎرجی، که ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ چالش¬های ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ اﺻﻼح و ﺑﺎزنگري در ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه ﺑﺮاي آﻧﻬﺎﺳﺖ، ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻓﺮاﺗﺤﻠﯿﻞ، دو ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯿﺰان ﻣﺼﺮف و ﻧﻮع ﻣﺼﺮف را از دﯾﺪگاه کارﺑﺮان اﯾﻦ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ. از ﺳﻮي دیگر، اﯾﻦ ﻣﺪل در ﻣﻮرد ﻧﻮع ﻣﺼﺮف اﯾﻦ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎعی ﺧﺎرجی ﻧﻈﯿﺮ ﻓﯿﺴﺒﻮك که چالش¬برانگیزترین ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺤﺴﻮب می¬ﺷﻮد ﻧﯿﺰ، ﺗﻮﺻﯿﻪ می¬کند که اگر ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺼﺮف ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي دوﺳﺘﯿﺎبی، ﺳﺮگرمی و اﺧﺒﺎر و اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺖ، و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼقی و ﻣﻼﺣﻈﺎت اﻣنیتی را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه نمی¬اﻧﺪازد، از رویکرد سلبی ﺑﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖگذاري اﺟﺘﻨﺎب ﺷﻮد؛
ﻫمچنین دﺧﺼﻮص «ﺿﺮورت اﺣﺮاز ﻫﻮﯾﺖ» که ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه، دﻏﺪﻏﻪ ﺟﺪي و ﺑﻨﯿﺎدي وزارت ارﺗﺒﺎﻃﺎت و ﻓﻨﺂوري اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮاي ﺣﻮزهﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﺖ¬گذاري ﻧﯿﺰ تلقی می¬گردد، در اﯾﻦ ﻣﺪل ﺑﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎعی داخلی و ﺧﺎرجی پیشنها ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺻﻮرت ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮدن ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺠﺎزي، امکان اداﻣﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺮاي کاربر از ﺣﯿﺚ ﻓﻨاوراﻧﻪ، ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎیی ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد (بصیریان و خانیکی، 1393: 57_58).
مواردی نظیر تعدد بازیگران تصمیم¬گیر و ابهام در صلاحیت بازیگر امنیتی¬ساز، چارچوب¬بندی و تصویرسازی نامناسب از تهدید، بی¬توجهی به ویژگی¬های بافت اجتماعی¬و تنوع مخاطبان، سیاستگذاری نامناسب و غیرامنیتی نکردن به موقع، از مهمترین عواملی بوده که امنیتی¬سازی شبکه-های اجتماعی مجازی را با چالش مواجه¬ کرده ¬است. این آسیب¬ها بعضا ً در امنیتی¬سازی سایر پدیده-های داخلی نیز می¬تواند وجود داشته باشد (زارع¬زاده، 1400: 29).  
درکل چالش‌های سیاستگذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران عبارتند از:
الف) قانونگذاری مناسب: یکی از چالش‌های اصلی در سیاستگذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران، تدوین قوانین و مقررات مناسب و آماده برای این حوزه است. در ایران، قوانین مرتبط با فناوری اطلاعات مانند حفظ حریم خصوصی، حقوق مولفان و مسئولیت حقوقی دیگر شاخص‌ها بسیارند و نیازمند به بروزرسانی و اصلاح هستند. استفاده مناسب از فناوری باید با حفظ حقوق همه افراد جامعه همراه باشد.
ب) محدودیت دسترسی: در دستیابی به اطلاعات و خدمات آنلاین، بعضی از وبسایت‌ها و پلتفرم‌های مهم مورد فیلتر قرار گرفته‌اند، که این مسئله می‌تواند محدودیت‌هایی در دسترسی به منابع آموزشی و بسترهای کاری را برای افراد و کسب‌وکارها ایجاد کند.
ج) حفظ امنیت و حریم خصوصی: با افزایش استفاده از فناوری، نیاز به حفظ امنیت اطلاعات شخصی مشتریان، کاربران و کسب‌وکارها بیشتر شده است. سیاست‌های مناسب برای حفظ حریم خصوصی و مقابله با تهدیدات امنیتی در فضای مجازی باید تدوین شود.
د) توانایی همکاری و هماهنگی: فضای فناوری اطلاعات و ارتباطات الزاماً مرزهای ملی ندارد و نیاز به همکاری و تعامل بین نهادهای داخلی و بین‌المللی در زمینه سیاستگذاری، امنیت و حقوق مجازی را ایجاب می‌کند.

جدول 2) پیشنهادات

1)        اقداماتی نظیر راه¬اندازی جریان¬های فرهنگی، همراه کردن هنرمندان مطرح و متعهد در مسیر ترویج محتوای بومی و نیز ایجاد بسترهایی برای ارائه مشاوره به کودکان و نوجوانان می¬تواند اثربخش باشد.
2)        نهادهای فرهنگی نیز در این حوزه نقش برجسته¬ای دارند و پیشنهاد می¬شود به صورت کنشگرانه اقدام به تحول محتواسازی در کشور نمایند. در همین راستا برگزاری رویدادهای فرهنگی ملی و بین¬المللی با هدف ایده¬پردازی انتقال تجربه و شبکه¬سازی در زیست بوم محتوای دیجیتال می¬تواند مفید باشد.
3)        سرمایه¬گذاری بخش خصوصی بر توسعه زیرساخت¬ها نیز می¬تواند برای بهبود شرایط مؤثر باشد و در این راستا سرمایه¬گذاری بر توسعه نرم افزار و سخت افزار از یکسو و سرمایه¬گذاری بر آموزش سرمایه¬گذاری بر تحقیق و توسعه از سوی دیگر پیشنهاد می¬شود.
4)        به سرمایه¬گذاران بخش خصوصی پیشنهاد می¬شود که در سرمایه¬گذاری بلندمدت بر تولیدکنندگان مستقل و همچنین استارتاپ¬های فعال در حوزه تولید و توزیع محتوا وارد شده و به نیروی انسانی خلاق فرصت آزمون و خطا و رشد بدهند.
5)        وزارت آموزش و پرورش به آموزش چگونگی شناسایی و بهره¬برداری از محتوای مناسب و همچنین نقد محتوای نامناسب در مدارس پرداخته و همچنین با اقداماتی نظیر برگزاری مسابقات دانش¬آموزی، برگزاری جشنواره¬های ایده¬پردازی و جلسات نقد فیلم پویانمایی و بازی-های دیجیتال را بصورت جدی در برنامه تحصیلی دانش¬آموزان بگنجاند.
6)        دستگاه¬های اجرایی مرتبط به این حوزه ورود پیدا کنند و نقش برجسته¬تری ایفا نمایند.
7)        ایجاد مشوق¬هایی برای سرمایه¬گذاران جهت سرمایه¬گذاری بر کسب و کارهای فعال در حوزه محتوای دیجیتال میتواند به حل چالش¬های مالی موجود در مسیر توسعه صنعت محتوای دیجیتال کمک نماید.
8)        دولت فضا را برای ورود بخش خصوصی به این حوزه تسهیل کرده و فرایند مجوزدهی و روند اداری لازم برای ورود به این حیطه را کوتاه¬تر کند.
9)        مؤلفه¬ها و شاخص¬های مؤثر هر یک از ابعاد الگوی راهبردی سیاستگذاری در حوزه فناوری و نوآوری دفاعی جمهوری اسلامی ایران تدوین گردد.
10)        در زمینه تعیین اولویت¬های فناوری و نوآوری دفاعی جهت دستیابی به نظام آینده¬نگری دفاعی و طراحی سازوکارهای آن تحقیق شود.
11)        یک نهاد عالی سیاستگذاری و مدیریت فرابخشی برای هدایت امر تولید علم و فناوری و نوآوری دفاعی ایجاد شود.

نتیجه‌گیری
نتیجه کلی سیاست¬گذاری فناوری اطلاعات فضای مجازی در ایران تحت تأثیر قوانین و مقرراتی انجام می‌شود که به تعامل و مبارزه با مطالب مخرب، منافع ملی، و امنیت کشور می‌پردازند. بطورکلی، این سیاست¬گذاری¬ها دارای چالش‌ها و مزایای بسیارند. از یکسو، امکان دسترسی به اطلاعات و ارتباطات سریع¬تر، امکانات آموزشی و تجاری بیشتر، و توسعه اقتصاد دیجیتال را فراهم می‌کند. از سوی دیگر، شرایط برقراری نظم و امنیت در فضای مجازی و کنترل اطلاعات ناهنجار چالش‌هایی را برای سیاست‌گذاران ایجاد می‌کند.
باتوجه به جوامع مدرن و جهانی شدن، دسترسی آزاد به اطلاعات در فضای مجازی بیشتر شده است. اما در ایران، مقرراتی وجود دارد که به منظور حفظ امنیت و دسترسی متعادل به اطلاعات، کنترل بر اطلاعات و محتواهای منتشر شده در فضای مجازی از سوی دولت هستند. جهانی شدن و فضای مجازی همچنین باعث شده تا برخی سرویس‌های فضای مجازی محدودیتی در دسترسی ایرانیان قرار بگیرند. این محدودیت‌ها می‌تواند به دلایل فنی، سیاسی یا امنیتی باشد، اما در برخی موارد منجر به عدم دسترسی مطلوب به منابع و خدمات آنلاین می‌شود.
این عملیات همچنین تأثیر قابل توجهی در ارتباطات اجتماعی و تجاری دارد. افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی و سامانه‌های تجارت الکترونیکی در ایران، همچنین بستری برای ارتقاء فعالیت‌های اقتصادی و تجاری فراهم کرده است. بطورکلی، در عصر جهانی شدن، سیاست¬گذاری فناوری اطلاعات در فضای مجازی در ایران باتوجه به چالش‌ها و فرصت‌های موجود به دسترسی و کنترل اطلاعات تأکید می‌کند، در حالی که برخی از محدودیت‌ها و مشکلات نیز وجود دارد که نیازمند بررسی و بهینه‌سازی است.
درنهایت باتوجه به تحقیقات انجام شده درباره سیاست¬گذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران و همچنین تأثیر عصر جهانی شدن بر این حوزه، نتیجه‌های زیر به دست آمده است: سیاست-گذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران نیاز به تدوین قوانین و مقررات مناسب دارد. قانونگذاری برای حفظ حقوق و حریم خصوصی کاربران، مسئولیت اشتراک‌گذاران محتوا، مقابله با جرایم سایبری و تنظیم دسترسی به سایت‌ها و خدمات آنلاین بسیار اهمیت دارد.
سیاستگذاران باید با آموزش و اطلاع‌رسانی مناسب، آگاهی کاربران و افراد جامعه را درباره استفاده امن و مسئولانه از فضای مجازی افزایش دهند. ارتباط نزدیک با رسانه‌ها و سازمان‌های مرتبط نیز در این زمینه کمک می‌کند. در جهت سیاست¬گذاری موثر در فضای مجازی، همکاری و هماهنگی بین نهادها و سازمان‌ها بسیار حائز اهمیت است. باید مکانیسم‌هایی برای تبادل اطلاعات، تجربیات، و توسعه سیاست‌های مشترک در فضای مجازی ایجاد شود.
این عملکرد نیازمند مانیتورینگ و نظارت بر عملکرد و رخدادهای مشابه در داخل و خارج ایران است.  همچنین از چالش‌های مهم در سیاستگذاری فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران، تعیین راهبرد ملی برای این حوزه است. ارائه یک نقشه راه کامل و همگرا برای توسعه و بهره‌برداری از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در ایران می‌تواند به ایجاد توسعه پایدار و رشد شایسته در این حوزه کمک کند.
این سیاستگذاری¬ها نیازمند شفافیت بیشتر و دسترسی آسان به اطلاعات مرتبط است. ارائه آمارها، گزارش‌ها و ارزیابی‌های نگه¬دارندگان و اجراکنندگان سیاست‌ها به شکل عمومی و به‌روز، اعتماد عمومی را تقویت کرده و امکان بررسی اثربخشی سیاست‌ها را فراهم می‌کند. همچین سیاستگذاری¬هایی نیازمند هماهنگی با جوامع بین‌المللی و بررسی تجربیات و استانداردهای جهانی است. شرکت در سازمان‌ها و انجمن‌های بین‌المللی، تعامل با دیگر کشورها و بهره‌گیری از دانش و تجربیات آنها می‌تواند در سیاستگذاری مؤثر در فضای مجازی کمک کند.
زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، شبکه‌های ارتباطی قدرتمند و دسترسی به اینترنت پایدار، تنها بخشی از این حوزه هستند. سیاستگذاران باید به توسعه و تقویت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات اهمیت بدهند تا توسعه کسب‌وکارها، تعلیم و تربیت، و رفاه اجتماعی در ایران تسریع شود. و این اقدامات نباید به‌طور جداگانه و مستقل از سایر سیاست‌های کشور در نظر گرفته شود. به منظور دستیابی به اهداف برنامه‌های کلان کشور مانند توسعه پایدار، پایان فقر، و توازن منطقه‌ای، سیاست‌ها در حوزه فناوری اطلاعات باید با سیاست‌های دیگر همپوشانی داشته باشند. با پیگیری همزمان این موارد، سیاستگذاران می‌توانند بهبود عملکرد در حوزه فناوری اطلاعات و فضای مجازی در ایران را تحقق دهند و بستری را برای نیل به توسعه پایدار و رشد هوشمندانه در این حوزه فراهم کنند.